به قلم: سیمونا اسکوتی
تهاجم روسیه به اوکراین باعث شد روس‌ها به آذربایجان -البته به میزان کمتری در مقایسه با کشورهای همسایه- مهاجرت کنند. این هجوم هم مزیت‌ها و هم چالش‌های بالقوه‌ای را برای کشور میزبان به همراه داشته است.
تهاجم روسیه به اوکراین منجر به مهاجرت قابل توجهی از افراد از روسیه شده است که عمدتاً متشکل از متخصصان و کارآفرینان ماهر هستند. اکثر مهاجران روسی که برای ورود به اتحادیه اروپا با مجموعه‌ای از موانع روبرو هستند، از جمله موانع بوروکراتیک و موانع نگرشی، اقامت در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی را انتخاب کرده‌اند. دو سال پس از تهاجم اوکراین، این کشورها با موضوع مدیریت موثر ورود روس‌ها به منظور استفاده از مزیت‌های آنها و در عین حال کاهش تنش‌های اجتماعی احتمالی در جوامع میزبان، دست و پنجه نرم می‌کنند.
دو لحظه کلیدی موج مهاجرت را برانگیخت: اولی در فوریه ۲۰۲۲ بلافاصله پس از حمله به اوکراین و دومی در سپتامبر ۲۰۲۲ پس از اعلام بسیج نسبی. موج اولیه عمدتاً شامل افرادی بود که با جنگ مخالف بودند، در حالی که موج دوم عمدتاً شامل کسانی بود که به دنبال فرار از بسیج بودند. در حالی که به دست آوردن تعداد دقیق افرادی که به خارج از کشور نقل مکان کرده‌اند چالش برانگیز است، گزارش‌های رسانه‌ها و ارقام به نظر می‌رسد موافق هستند که آذربایجان ممکن است مقصد اصلی مهاجرت روس‌ها نبوده باشد، به‌ویژه در مقایسه با همسایگان خود در قفقاز جنوبی. با این وجود، هجوم مهاجران تأثیرات چند وجهی بر جنبه‌های مختلف جامعه در آذربایجان داشته است که شامل حوزه‌های اقتصادی، اجتماعی و سیاسی می‌شود.
عوامل متعددی در تبدیل آذربایجان به گزینه ای کمتر جذاب برای مهاجران روسی نقش داشتند. یک عامل کلیدی، مقررات سختگیرانه ویزا است که توسط دولت آذربایجان برای شهروندان روسیه وضع شده است، اقامت آنها را به حداکثر ۹۰ روز بدون ویزا محدود می‌کند و چالش قابل توجهی را برای کسانی که به دنبال اقامت طولانی مدت هستند، ایجاد می‌کند. در مقابل، ارائه گزینه اقامت یک ساله بدون ویزا در گرجستان، آن را به مقصدی جذاب‌تر برای مهاجران روسی تبدیل می‌کند. علاوه بر این، بسته شدن مداوم مرزهای زمینی بین روسیه و آذربایجان به طور قابل توجهی به چالش‌های مهاجرت به آذربایجان از طریق هوایی کمک می‌کند و به طور قابل توجهی هزینه و پیچیدگی را افزایش می‌دهد. در مقابل، کشورهای همسایه با مرزهای زمینی باز مسیر مستقیم و مقرون به صرفه‌تری را برای مهاجران بالقوه فراهم می‌کنند.
دلایل دیگر عبارتند از محیط تجاری کمتر مساعد آذربایجان، که همراه با عدم عضویت این کشور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا به رهبری روسیه، آن را برای افرادی که به کارآفرینی فکر می‌کنند یا به دنبال دسترسی به مجوزهای کار و حمایت‌های قانونی مضاعف هستند، در وضعیت نامناسبی قرار می‌دهد. بعلاوه، کوچکتر بودن جامعه روس در آذربایجان، در مقایسه با سایر کشورهای فضای پس از فروپاشی شوروی، به ویژه در آسیای مرکزی، منجر به کمتر بودن روابط خانوادگی و اجتماعی از قبل موجود می‌شود و از جذابیت آن برای مهاجران احتمالی می‌کاهد.
از سوی دیگر، مجموعه ای از دلایل، آذربایجان را به مقصدی جذاب برای جابه جایی تعدادی از روس‌ها تبدیل کرده است. تعداد قابل توجهی از افرادی که از روسیه به آذربایجان نقل مکان کرده‌اند، آذربایجانی‌های قومی ساکن روسیه هستند – در برخی موارد دارای تابعیت روسیه هستند – که تصمیم گرفتند با خانواده اصلی خود ارتباط برقرار کنند. در واقع، بر اساس داده‌های موجود، آذربایجان بیش از ۱۰۰۰۰۰ روس را در خود جای داده است که اکثریت آنها ساکن باکو هستند. علاوه بر این، روسی دومین زبان رایج در آذربایجان است و برخی از مدارس در این کشور هنوز تمام فعالیت‌های آموزشی را به زبان روسی انجام می‌دهند. آذربایجان همچنین میزبان مهاجران روسی زبان از سایر کشورهای مستقل مشترک المنافع است که ایجاد ارتباطات و تشکیل جامعه‌ای را برای ادغام مهاجران روسی تسهیل می‌کند. چند نفر به قصد بازگشت به روسیه یا نقل مکان به کشور دیگری به طور موقت به آذربایجان نقل مکان کرده‌اند.
بر خلاف مهاجرت‌های عمدتاً بسیج محور مشاهده شده در ارمنستان و گرجستان، هجوم روس‌ها به آذربایجان عمدتاً با عوامل مرتبط با پویایی‌های اقتصادی خارجی تقویت می‌شود. روند مهاجرت به باکو با چالش‌های اقتصادی شرکت‌های روسی و نهادهای بین‌المللی دارای شعبه در روسیه مرتبط است. پس از حمله به اوکراین، بسیاری از شرکت‌های روسی با تحریم‌های شدید بین‌المللی مواجه شدند. برخی از شرکت‌ها در مواجهه با وظیفه‌ی دلهره‌آور انطباق با این شرایط، جابه‌جایی‌های استراتژیک را انتخاب کردند و آذربایجان به‌عنوان مقصدی جذاب در موارد خاص ظاهر شد. این انگیزه اقتصادی جنبش قابل توجهی از افراد با تحصیلات عالی و ماهر را به حرکت درآورد که هم شهروندان روسیه و هم اتباع خارجی مقیم روسیه را در بر می‌گرفت.
فراتر مسائل شرکتی، بخش قابل توجهی از مهاجران روسی، به‌ویژه کسانی که در بخش فناوری اطلاعات مشغول فعالیت هستند، انتخاب آگاهانه‌ای برای نقل مکان به آذربایجان انجام دادند. علاوه بر این، گروه قابل توجهی از تازه واردان روسی تلاش‌های کارآفرینانه را پذیرفتند و رستوران‌ها، کافه‌ها و مشاغل کوچک مختلف را تأسیس کردند. با این حال، محیط کسب و کار محدود در آذربایجان برای کسانی که مایل به انجام فعالیت‌های تجاری هستند، چالش مهمی است.
مزایا و معایب
باکو می‌خواهد از تحریم‌های بین‌المللی علیه روسیه، از جمله رشد قابل‌توجه صادرات گاز و توسعه مسیر حمل‌ونقل بین‌المللی ترانس خزر که از آذربایجان به عنوان یک مسیر تجاری جایگزین عبور می‌کند، مزایای اقتصادی کسب کند. از سوی دیگر، موج مهاجرت آثار محو نشدنی در بخش مسکن کشور بر جای گذاشته است. در مواجهه با بلاتکلیفی اقتصادی و کاهش ارزش روبل، افراد روس به دنبال حفظ دارایی‌های خود با سرمایه گذاری از راه دور در املاک آذربایجان بودند. این انتقال وجوه از روسیه، در حالی که به چشم‌انداز اقتصادی کمک می‌کند، اثر موجی نیز ایجاد کرده است که باعث افزایش قابل‌توجهی در قیمت‌های ملک و افزایش همراه با آن در نرخ‌های اجاره شده است.
یک اثر نامطلوب دیگر که عمدتاً ناشی از خروج آذربایجانی‌های قومی از روسیه است، مربوط به حواله است. آخرین داده‌های موجود از بانک جهانی نشان می‌دهد که در سه فصل اول سال ۲۰۲۱، ۶۲ درصد از کل حواله‌های ورودی آذربایجان از روسیه سرچشمه می‌گیرد و در سال ۲۰۲۰ حواله‌های ارسالی ۳٫۳ درصد از کل تولید ناخالص داخلی آذربایجان را تشکیل می‌داد. بر اساس داده‌های بانک مرکزی آذربایجان در سال ۲۰۲۱، تقریبا ۶۰ درصد از حواله‌های ارسالی، بالغ بر ۶۸۰ میلیون دلار، توسط مهاجران مقیم روسیه ارسال شده است. در حالی که حواله‌ها بخش نسبتاً کمی از تولید ناخالص داخلی آذربایجان را تشکیل می‌دهند (تقریباً ۲٫۸٪ در سال ۲۰۲۱ و ۵٪ در سال ۲۰۲۲)، آنها برای درآمد قابل تصرف خانواده‌های روستایی آذربایجان اهمیت قابل توجهی دارند. شرایط کنونی خطر بالقوه از دست دادن این جریان‌های حیاتی را ایجاد می‌کند که منجر به افزایش نرخ فقر در داخل کشور می‌شود.
مهاجرت مزیت‌ها و چالش‌های بالقوه‌ای را برای کشور میزبان به همراه دارد. یکی از اثرات نامطلوب احتمالی موج مهاجرت از روسیه به آذربایجان در خطر استفاده از مولفه جمعیتی به عنوان ابزار قدرت نرم برای مداخله در امور داخلی آذربایجان است. این امر به ویژه با توجه به تمایل تاریخی روسیه به بهره‌برداری از جمعیت روسی زبان یا قومی روسیه در خارج از کشور برای پیشبرد منافع منطقه‌ای و بین‌المللی خود اهمیت دارد. علاوه بر این، امواج مهاجرت، شکاف قابل‌توجهی بین اکثریت آذربایجانی‌ها و روس‌های تازه نقل مکان کرده ایجاد می‌کند که در بسیاری از موارد درآمدهای بالاتری کسب می‌کنند. این نابرابری اقتصادی به طور بالقوه می‌تواند منجر به تنش‌های اجتماعی و چالش‌هایی در پرورش یک جامعه منسجم شود. در حال حاضر، به نظر می‌رسد کاهش مقیاس این پدیده در آذربایجان این نگرانی‌ها را کاهش دهد. با این حال، خطرات بالقوه نظارت بر این پدیده و تکامل آن را برای تحلیلگران و سیاستمداران مهم‌تر می‌کند.
از آنجایی که داده‌ها و مطالعات خاص در مورد این موضوع کمیاب است، بیشتر اطلاعات و یافته‌های مقاله از مجموعه‌ای از مصاحبه‌های انجام‌شده توسط نویسنده با مهاجران روسی و کارشناسان/سیاست‌گذاران به دست آمده است./ موسسه ایراس
