طی روزهای گذشته دو کشور اوکراین و روسیه یکدیگر را به تلاش برای استفاده از «بمب کثیف» در جنگ متهم کرده اند. حال این پرسش به ذهن می رسد که مختصات بمب کثیف چیست و چه تفاوتی با بمب اتم دارد؟
حدود هشت ماه از آغاز جنگ روسیه و اوکراین می گذرد و در این مدت، همواره موضوعات جنجالی مختلف مطرح شده است که تازه ترین آن به موضوع استفاده احتمالی اوکراین از بمب کثیف برمی گردد.
«واسیلی نبنزیا» نماینده دائم روسیه در سازمان ملل متحد به تازگی در نامه‌ای از «آنتونیو گوترش» دبیرکل سازمان ملل متحد و شورای امنیت این سازمان خواست تا هر آنچه که ممکن است را برای «جلوگیری از وقوع چنین جنایت فجیعی» انجام دهند. در نامه نبنزیا آمده است: «ما استفاده بمب کثیف توسط رژیم کی‌یف را رفتار تروریسم هسته‌ای تلقی می‌کنیم.»
«رافائل گروسی» مدیرکل آژانس اتمی هم اعلام کرد که بازرسان این سازمان برای بررسی ادعای روسیه درباره احتمال توسل اوکراین به بمب رادیواکتیو از دو تأسیسات این کشور سرکشی خواهند کرد.
این درحالی است که «ولودیمیر زلنسکی» رئیس‌جمهوری اوکراین چنین ادعاهایی را رد می‌کند و خود انگشت اتهام را به سوی روسیه نشانه می‌گیرد. او در ویدئو شبانه خود مدعی شد: «اگر روسیه بگوید که اوکراین در حال آماده‌سازی چنین چیزی است، این بدین معناست که روسیه خود آن را از پیش آماده کرده است.»
تفاوت بمب کثیف با بمب اتم
اگرچه اشاره به بمب کثیف می‌تواند تصور بمب هسته‌ای را به ذهن متبادر کند اما بمب کثیف بسیار متفاوت از بمب هسته‌ای است.
روزنامه «نشنال» در گزارشی درباره بمب کثیف نوشت: « بمب کثیف می‌تواند مواد رادیولوژیک را در ترکیب با مواد منفجره در یک منطقه گسترده پخش و زمین را آلوده کند و همچنین خطر تشعشع طولانی مدت رادیواکتیو تا سال‌ها پس از حادثه را به همراه خواهد داشت.»
براساس گزارش‌ها، در بمب هسته‌ای ما شاهد فشرده‌سازی اورانیوم یا پلوتونیوم با شدت غنای زیاد تا سر حد انفجار هسته‌ای هستیم اما در بمب کثیف چنین فرایندی صورت نمی‌گیرد.
همچنین دانش و روش تولید بمب هسته‌ای مستلزم چندین دهه تحقیق علمی است که تاکنون به صورت رسمی در اختیار کشورهای معدود از جمله آمریکا، روسیه، پاکستان، کره شمالی، هند، چین و فرانسه است ولی آن گونه که نشنال گزارش داده، تولید یک بمب کثیف، بسیار آسان‌تر از سلاح‌های هسته‌ای است و فرایند علمی پیچیده‌ای مانند رسیدن به سطح انفجار هسته‌ای ندارد.
همچنین گفته شده که یک بمب کثیف می‌تواند مناطق وسیعی را غیرقابل سکونت کند و خطر ابتلا به سرطان و سایر بیماری‌های مرتبط با تشعشعات رادیواکتیو را افزایش دهد.
با این حال، مطالعات اخیر روی بمب‌های کثیف می‌گویند که خطر آنها در مقایسه با انفجار هسته‌ای بسیار ناچیز است. در زمان انفجار بمب هسته‌ای، دمای چند میلیون درجه سانتیگرادی در مرکز انفجار و چند هزار درجه در مناطق نزدیک به انفجار ایجاد می‌شود اما این شرایط در زمان انفجار بمب کثیف ایجاد نمی‌شود.
طبقه بندی بمب های کثیف
در عین حال از نظر دسته بندی، بمب‌های کثیف جزو همان تسلیحات کشتار جمعی طبقه بندی می‌شوند.
در سال ۲۰۰۲ در جلسات کارشناسی کنگره آمریکا پس از حادثه ۱۱سپتامبر که با هدف بررسی خطرات و تهدیدات ناشی از حملات تروریستی برگزار شد، «ریچارد مزرو» کارشناس هسته‌ای گفت: «اگر قرار باشد بمبی کثیف در مرکز واشنگتن منفجر و یا در اقدامی مشابه یک قوطی پودر حاوی رادیواکتیو با خلوص بالا از یک پشت بام در مرکز شهر تخلیه شود، ده‌ها نفر جان خود را از دست خواهند داد.»
این کارشناس آمریکایی همچنین گفت که اگرچه این رویداد آن قدرها هم که برخی تصور دارند، فاجعه‌بار نخواهد بود اما تأثیر روانی فاجعه‌باری را بر شهروندان خواهد داشت و بدتر از آن، شهر را آن چنان آلوده می‌کند که احتمالاً مردم ناگزیر به تخلیه آن خواهند بود.
از جنبه حقوقی نیز لازم به یادآوری است که هم اکنون هیچ معاهده و چارچوب حقوقی مبنی بر ممنوعیت استفاده از بمب‌های کثیف وجود ندارد، اما استفاده از آنها به دلیل خطری که برای غیرنظامیان در پی خواهد داشت، غیرقانونی است. همچنین ممکن است استفاده از این گونه بمب‌ها، تحت معاهده منع گسترش سلاح‌های هسته‌ای قرار گیرد.
تلاش غرب برای انداختن توپ در زمین مسکو
حمایت سیاسی، مالی و نظامی غرب از کی یف بر کسی پوشیده نیست و با وجود اینکه هنوز اطلاعات دقیق و مستندی از کاربرد بمب در جریان بحران اوکراین کثیف به دست نیامده است، اما بازیگران غربی انگشت اتهام خود را به سمت مسکو نشانه گرفته اند.
وزارت خارجه انگلیس، چنین ادعایی را «بهانه‌ای برای تشدید تنش» از سوی مسکو دانسته است و «آنتونی بلینکن» وزیر خارجه آمریکا، نیز ادعای مسکو درباره استفاده از بمب کثیف توسط اوکراین را «بهانه جویی» توصیف کرد.
همزمان «ند پرایس» سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا گفت: «ما با روسیه نسبت به پیامدهای جدی در خصوص استفاده از تسلیحات هسته‌ای، بسیار صریح بوده‌ایم. اگر روسیه چه از بمب کثیف و چه از بمب هسته‌ای استفاده کند، پیامدهایی را در پی خواهد داشت.»
در مجموع، گمانه زنی درباره جنگ اتم دستکم با سلاح های هسته ای تاکتیکی که طی هفته های گذشته مطرح بود، اینک جای خود را به کاربرد احتمالی بمب کثیف داده است. این فرضیه اگرچه تا کنون اثبات نشده و بمب کثیف نیز در همسنجی با بمب اتم، قدرت تخریب ناچیزی دارد، اما در صورت اثبات استفاده آن، معادلات بحران پیچیده تر و برون رفت از آن دشوارتر خواهد شد.
