الوقت- درحالی که بخش عمده تجارت جهانی از طریق مسیرهای دریایی انجام میشود اما امروزه مسیرهای ریلی و جاده‌ای هم در تعاملات تجاری بین کشورها نقش مهمی ایفا می‌کنند. ایران به دلیل قرار گرفتن در شاهراه ترانزیتی منطقه و به عنوان حلقه اتصال شرق به غرب در پی آن است تا از ظرفیت‌های داخلی برای ارتقای جایگاه خود در عرصه تجاری بهره ببرد. پس از راه‌اندازی کریدور شمال-جنوب در سال گذشته که به تقویت مناسبات تجاری کشورهای روسیه و اورآسیا با ایران منجر شد، اکنون کریدور ریلی ایران-عراق- سوریه مورد توجه دولت سیزدهم قرار گرفته است و در سفر اخیر سید ابراهیم رئیسی، به دمشق توافقاتی در این زمینه حاصل شده است.
یکی از دهها توافق اقتصادی بین ایران و سوریه، توافقات بر سر اتصال خطوط ریلی ایران به مدیترانه بود که مقامات دو کشور در این باره رایزنی کردند. مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی در دیدار با زهیر خزیم، وزیر حمل و نقل سوریه، با اعلام افزایش ظرفیت تخلیه و بارگیری بنادر لاذقیه و طرطوس در سوریه، از برنامه‌ریزی برای افزایش مبادلات و تردد دریایی ایران و سوریه تا 10 میلیون تن کالا در سال خبر داد. بذرپاش گفت:«مهم‌ترین موضوعاتی که قرار است در کمیسیون مشترک دنبال می‌کنیم شامل اقتصاد دریامحور است، همچنین در بخش ریلی نیز اتحاد بین ایران، عراق و سوریه و احیا و توسعه خطوط ریلی در حوزه‌های ترانزیت باری و مسافری مدنظر می‌باشد. این مسیر در گذشته بین سه کشور بوده اما در طول سالیان قبل، به دلیل جنگ‌ها و مشکلاتی که بر سوریه تحمیل شده، برخی از بخش‌های خطوط ریلی از بین رفته که نیاز به ترمیم و بهسازی مجدد دارد و یکی از موضوعات جدی مورد بحث در این سفر است».
وزیر حمل و نقل سوریه هم از گسترش همکاریهای مشترک کشورش با ایران در زمینه‌های تجاری و حمل و نقل خبر داد و گفت در تلاش هستیم راه‌آهن سوریه به ایران را از طریق عراق متصل کنیم. وزیر سوریه گفت که این کشور آماده تاسیس شرکت حمل و نقل مشترک است که با همکاری طرف‌های ذیربط درآمدهای اقتصادی زیادی برای دو کشور به همراه خواهد داشت. وزیر حمل و نقل سوریه همچنین تاکید کرد:«خدمات فنی و مهندسی در حوزه ریلی و به خصوص تعمیرات ناوگان راه‌آهن اکنون با حضور شرکت‌های ایرانی در حال انجام است».
حجت‌الله عبدالملکی، دبیر شورای عالی مناطق آزاد هم در سفر به سوریه گفت:«بندر لاذقیه ظرفیت‌های بسیار خوبی برای جذب سرمایه‌گذاران ایرانی دارد و می‌تواند محل خوبی برای صادرات و جذب منابع باشد و با امضای سند همکاری با سوریه بدنبال تشکیل کمیته مشترک سه‌جانبه هستیم تا فرآیند تجارت، سرمایه‌گذاری و ترانزیت کالا از ایران به عراق و سوریه و دریای مدیترانه تسهیل شود». مقامات ایرانی گفته‌اند که با توافقات اخیر در دمشق، طرحهای سرمایه‌گذاری و توسعه زیرساختها به زودی اجرایی خواهد شد.
تقویت همکاری با سوریه جدید
با آرامش نسبی که در سوریه جدید ایجاد شده است تمرکز بر زیرساختهای تقویت حضور اقتصادی در این کشور، به ویژه مسیرهای ترانزیتی بیش از پیش مورد توجه دولتمردان ایرانی قرار گرفته است. ایران همانگونه که در جنگ علیه تروریستها، به دولت سوریه کمک کرد اکنون در دوران بازسازی نیز در کنار متحد خود ایستاده است و تلاش می‌کند با توسعه زیرساختهای ریلی و جاده‌ای سطح همکاریهای دوجانبه را ارتقا دهند. ایران به دلیل منافع استراتژیکی که برای خود در عراق و سوریه جدید تعریف کرده است، سعی دارد این کریدور را تکمیل کرده و همکاریهای تجاری با متحدانش را افزایش دهد. از اینرو، دسترسی ایران به کشورهای عراق و سوریه از بعد اقتصادی و ترانزیتی تسهیل خواهد شد.
باتوجه به اینکه به دلیل 12 سال جنگ داخلی، بسیاری از زیرساختهای سوریه آسیب دیده است برای راه‌اندازی و تعمیر مجدد شبکه‌های ریلی و جاده‌ها به سرمایه گذاری کلان نیاز است و ایران می‌تواند با حضور در این بخش کمک شایانی برای توسعه همکاریهای ترانزیتی انجام دهد.
با اتصال شبکه ریلی ایران به عراق و سوریه روند مبادلات اقتصادی هم در کمترین زمان ممکن انجام خواهد شد وهزینه جابجایی نیز کاهش خواهد یافت. همچنین، با تکمیل این کریدور، ایران و سوریه که تحت تحریم اقتصادی آمریکا هستند با کسب درآمد از این طریق، می‌توانند بخشی از آثار این تحریم‌ها را خنثی کنند.
اتصال ترانزیتی ایران به عراق – سوریه و مدیترانه بخشی از کریدور شرق – غرب است که کشورهای چین- غرب آسیا – مدیترانه و اروپا را دربر می‌‌گیرد و در این میان ایران حلقه اتصال شرق به غرب محسوب میشود و با اتصال خطوط راه‌آهن به استان لاذقیه و طرطوس در غرب سوریه، تجارت شرق به غرب نیز رونق خواهد گرفت. این مسئله در زمانی که مسیرهای زمینی اروپا از مرز روسیه بسته شده است، می‌تواند گزینه خوبی برای صادرات کالاهای چینی به مقصد اروپا باشد و ایران و سوریه نقش مهمی در این زمینه ایفا خواهند کرد. هر چه کالاهای بیشتری از شرق به اروپا صادر شود، اهمیت مسیرهای ترانزیتی محور ایران-عراق-سوریه هم افزایش خواهد یافت و در توسعه اقتصادی این کشورها هم تاثیرگذار خواهد بود.
هر چند کشورهای عرب هم در آستانه عادی سازی روابط با دولت سوریه هستند و نیم نگاهی به حضور در پروژه‌های اقتصادی و تجاری این کشور دارند اما ایران زودتر از رقبا وارد میدان شده و زیرساختهای آنرا از سالها پیش فراهم کرده است و نشان داده که در این طرحها عزم راسخ دارد.
به گفته کارشناسان، مسیر ترانزیتی ایران تا مدیترانه طرحی بسیار استراتژیک است که هر کشوری بتواند از صفر تا 100 آنرا در دست بگیرد در حوزه غرب آسیا بسیار صاحب نفوذ میشود. احداث این کریدور در کنار مسیر شمال-جنوب می‌تواند ایران را به هاب تجاری منطقه تبدیل کرده و پروژه آمریکا برای انزوای این کشور را به شکست بکشاند. در سالهای اخیر به دلیل بحران سوریه روابط اقتصادی ایران و سوریه کاهش یافت و کمتر از یک میلیارد دلار است اما با تمهیداتی که اندیشیده شده در دوران پساجنگ، قرار است این رقم افزایش پیدا کند و با اجرایی شدن کریدور ریلی حجم تجارت بین دو کشور به مراتب گسترده‌تر خواهد شد.
چالشهای پیش روی پروژه
اگرچه ایران و سوریه عزمخود را برای توسعه زیرساختهای ریلی با هدف تقویت مناسبات دوجانبه جزم کرده‌اند اما در این میان برخی موانع هم وجود دارد که کار را برای اتصال مسیرهای ترانزیتی به دریای مدیترانه دشوار کرده است.
برای اینکه شبکه ریلی ایران به سوریه متصل شود، باید از مسیرهای زمینی عراق عبور کند ولی عراقیها در سالهای گذشته همکاری چندانی در این زمینه نداشتند و این کارشکنی هم داخلی بوده و هم بین‌المللی. باتوجه به بی‌ثباتی دولتها در عراق و اختلاف نظر جریانهای سیاسی با یکدیگر لزوم رسیدن به توافق در این زمینه سخت شده است و مقامات عراقی سعی دارند با سلایق خود این پروژه را به پیش ببرند. درخواست عراقیها برای بازرسی و فک پلمپ کالاهای صادراتی ایران و کشورهای شرقی به مقصد سوریه یکی از این موانع است که عراقیها روی آن اصرار دارند اما طرف ایرانی با این مسئله مخالف است.
همچنین، دولت عراق شرط آغاز همکاری ترانزیتی با ایران، عضویت کشورش در کنوانسیون بین‌المللی ترانزیت کالا « TIR» است اما به لحاظ قانونی هیچ الزامی در این زمینه وجود ندارد. همین بهانه‌تراشی از سوی عراقیها، سبب شده تا راه‌آهن شلمچه تا بصره که از سالها پیش شروع شده است، همچنان نیمه تمام باقی بماند و تنها 35 کیلومتر از این مسیر احداث شده و برای تحقق این کریدور ریلی سرعت عمل بیشتری لازم است.
برخی کارشناسان معتقدند که آمریکا و ترکیه دولت عراق را تحت فشار قرار داده‌اند تا اجازه ندهد این مسیر ریلی به سرانجام برسد و این فشارهای بین‌المللی یکی از موانع جدی بر سر راه این پروژه بسیار مهم بوده است.
آمریکا که سعی دارد دامنه نفوذ و اشغالگری خود در استان الانبار در غرب عراق که محور اتصال این کشور به سوریه است را توسعه دهد، احداث این کریدور را تهدیدی جدی برای منافع خود در منطقه می‌داند و سعی دارد آنرا از دستورکار مقامات سه کشور خارج کند. از سوی دیگر، حضور گروههای تروریستی در عراق و سوریه که در یک دهه گذشته ناامنی‌ها و خرابی‌های زیادی را به بار آورده‌اند به عنوان یکی از چالشهای اصلی در مسیر این کریدور هستند که در آینده نیز با حمایت‌های آمریکا، سعی خواهند کرد به آن آسیب وارد کنند.
با وجود عدم همکاری دولتمردان عراقی، اما مقامات دولت سیزدهم در ماه‌های اخیر تلاشهای زیادی انجام داده‌اند تا بتوانند بغداد را متقاعد کنند که این مسیر ریلی را هرچه سریعتر توسعه دهند. این کریدور ریلی به سرمایه‌گذاری زیادی نیاز دارد که با توجه به شرایط مالی ایران، عراق و سوریه، از عهده سه کشور خارج است و به همین دلیل چینی‌ها می‌توانند در این زمینه وارد شده و بخشی از کار را به دست بگیرند اما تا زمانی که موانع سر راه این پروژه برطرف نشود، همچنان تحقق آن در هاله‌ای از ابهام خواهد بود.
ایران و عراق و سوریه در سالهای اخیر از مسیرهای جاده‌ای یکدیگر استفاده کرده و کالاهایی را انتقال داده‌اند اما با احداث مسیرهای ریلی روند کار به سهولت انجام خواهد شد. دولت سیزدهم که سیاست توسعه روابط با همسایگان و تقویت مسیرهای ترانزیتی را در دستورکار قرار داده است، تلاش می‌کند هر چه سریعتر این کریدورها را به سرانجام برساند و با تمهیدات و توافقاتی که بین مقامات سه کشور انجام شده است، انتظار می‌رود در آینده شاهد رونق تجاری بین کشورهای منطقه باشیم.
