در ارتفاعات کوه‌های قفقاز، منطقه مورد مناقشه قره‌باغ واقع شده که برای دهه‌ها تحت تأثیر تنش‌های قومی و ارضی قرار داشته است. این منطقه که عمدتاً ارمنی‌نشین است، در سطح بین‌المللی به عنوان بخشی از آذربایجان شناخته می‌شود و از اواخر دوران اتحاد جماهیر شوروی، به نقطه‌ای بحرانی تبدیل شده است. آتش‌بس شکننده‌ای که در سال ۱۹۹۴ و پس از جنگی وحشیانه برقرار شد، تنها بر روی اختلافات زیربنایی سرپوش گذاشت. در سپتامبر ۲۰۲۳، این تنش‌های جوشان، دوباره شعله‌ور شدند و نگرانی‌ها در مورد یک درگیری منطقه‌ای وسیع‌تر را افزایش داد.
بذرهای نبرد؛ تنش‌های قومی و میراث شوروی
ریشه‌های درگیری قره‌باغ را می‌توان به اوایل قرن بیستم ردیابی کرد؛ زمانی که این منطقه به مهره‌ای در مبارزه ارمنی‌ها و آذربایجانی‌ها برای هویت ملی تبدیل شد. با وجود اکثریت ارمنی، این قلمرو در سال ۱۹۲۱ به آذربایجان شوروی ملحق شد. تحت کنترل آهنین رژیم شوروی، تنش‌های قومی تا حدودی خاموش شده بود. با این حال، با تزلزل کنترل مسکو در اواخر دهه ۱۹۸۰، این تنش‌ها با شدت بیشتری دوباره پدیدار شدند. ارمنی‌های قره‌باغ برای اتحاد با ارمنستان تلاش کردند و این امر منجر به اعتراضات گسترده و درگیری‌های خشونت‌آمیز با مقامات آذربایجانی شد.
میراث دهه ۱۹۹۰؛ جنگ وحشیانه و صلحی شکننده
در سال ۱۹۸۸، جنگی تمام‌عیار آغاز شد که فصل تاریکی در تاریخ منطقه رقم زد. این درگیری که با جنگی وحشیانه و پاکسازی قومی همراه بود، جان ده‌ها هزار سرباز و غیرنظامی را گرفت. پس از شش سال خونریزی، در سال ۱۹۹۴، آتش‌بس برقرار شد. با این حال، این صلح واقعی نبود. نیروهای ارمنی کنترل قره‌باغ و هفت منطقه آذربایجانی اطراف آن را در دست گرفته و عملاً یک جمهوری خودخوانده به نام جمهوری آرتساخ ایجاد کردند. این اعلام استقلال یک‌جانبه، هرچند توسط ارمنی‌ها جشن گرفته شد، هرگز از سوی جامعه جهانی از جمله خود ارمنستان، به رسمیت شناخته نشد. این وضعیت حل‌نشده به نارضایتی در آذربایجان دامن زد و زمینه را برای درگیری‌های آینده فراهم کرد.
جنگ ۲۰۲۰؛ نقطه عطف و زخم‌هایی که التیام نیافته‌اند
صلح شکننده‌ای که در سال ۱۹۹۴ به دست آمد، در سال ۲۰۲۰ و با آغاز جنگی جدید از هم پاشید. آذربایجان که از قدرت نظامی روبه‌رشد خود جسارت یافته و از وضعیت موجود ناامید شده بود، حمله‌ای عظیم را آغاز کرد. این جنگ پیشرفته که به شدت به پهپادها و سایر سلاح‌های پیچیده متکی بود، تلفات قابل توجهی را در هر دو طرف به بار آورد. پس از شش هفته درگیری شدید، آتش‌بسی با میانجی‌گری روسیه به خصومت‌ها پایان داد. با این حال، شرایط آتش‌بس به نفع آذربایجان بود که کنترل مناطق قابل توجهی را که در جنگ دهه ۱۹۹۰ از دست داده بود، به دست آورد. این پیروزی آذری، هرچند با انتقادهای بین‌المللی همراه شد، ضربه بزرگی به روحیه ارمنی‌ها وارد ساخت و نگرانی‌هایی را در مورد آینده جمعیت ارمنی قره‌باغ ایجاد کرد. به علاوه، اعزام نیروهای حافظ صلح روسیه به این منطقه در حالی که برای حفظ ثبات در نظر گرفته شده بود، باعث ایجاد نگرانی در مورد اهداف بلندمدت مسکو شد.
صلح ناآرام و تنش‌های جوشان
پیامدهای جنگ ۲۰۲۰ با آرامشی در کنار تنش همراه بود. درگیری‌های پراکنده در امتداد خط تماس، خط مرزی جداکننده نیروهای ارمنی و آذری، رخ داد. اتهامات نقض آتش‌بس و حملات هدفمند به بی‌اعتمادی بین دو طرف دامن زد. وضعیت ناپایدار با وضعیت حل‌نشده قره‌باغ، سرنوشت افراد آواره و آینده گذرگاه لاچین (یک خط حیاتی که ارمنستان را به این منطقه متصل می‌کند) تشدید شد. این صلح متزلزل بمبی ساعتی بود که منتظر جرقه‌ای برای شعله‌ورشدن مجدد درگیری بود.
بازگشت به خشونت؛ شعله‌ورشدن درگیری در سپتامبر ۲۰۲۳
در سپتامبر ۲۰۲۳، صلح شکننده دوباره در هم شکست. علت دقیق ازسرگیری درگیری همچنان مورد اختلاف بوده و ارمنستان و آذربایجان یکدیگر را برای آغاز خصومت‌ها سرزنش می‌کنند. نیروهای آذربایجانی حمله‌ای عظیم را آغاز کردند که مواضع ارمنی را در امتداد خط تماس هدف قرار داد. درگیری به سرعت به جنگی تمام‌عیار تبدیل شد و حملات توپخانه‌ای و پهپادی سنگین بر هر دو طرف آغاز گردید. درخواست‌های بین‌المللی برای آتش‌بس با تشدید درگیری‌ها عمدتاً نادیده گرفته می‌شد. نقش نیروهای حافظ صلح روسیه که در این منطقه مستقر بودند نیز زیر سؤال رفت و آن‌ها متهم به بی‌تحرکی و جانب‌داری احتمالی نسبت به ارمنستان شدند.
هزینه‌های انسانی و آینده نامشخص
درگیری ۲۰۲۳ قره‌باغ هرچند کوتاه‌تر از جنگ ۲۰۲۰ بود، اما همچنان ویرانگر بود. صدها نفر سرباز و غیرنظامی جان خود را از دست دادند. زیرساخت‌های این منطقه خسارات قابل توجهی دیدند و هزاران نفر را آواره کرد.
آوارگی، ویرانی و مسیر پیش روی
درگیری ۲۰۲۳ قره‌باغ موج جدیدی از آوارگی را کلید زد. هزاران غیرنظامی از ترس امنیت خود در میان خشونت‌های تجدیدشده، از خانه‌های خود فرار کردند. این امر به بحران آوارگی موجود ناشی از جنگ دهه ۱۹۹۰ افزود و باعث شد که تعداد زیادی از مردم در پناهگاه‌های موقت اسکان گرفته یا در برای بازسازی زندگی خود تقلا کنند. جامعه جهانی برای رسیدگی به نیازهای فوری آوارگان، تلاش‌های امدادی بشردوستانه را افزایش داد، اما پیامدهای بلندمدت اجتماعی و اقتصادی درگیری همچنان یک نگرانی قابل توجه است.
بن‌بست مذاکرات و جامعه جهانی
علی‌رغم درخواست‌های مکرر جامعه جهانی برای حل‌وفصل مسالمت‌آمیز، مسیر دستیابی به راه‌حلی پایدار در قره‌باغ همچنان با چالش‌های فراوانی روبرو است. مذاکرات بین ارمنستان و آذربایجان به دلیل اصرار هر دو طرف بر مواضع حداکثری خود، متوقف شده است. ارمنستان بر حق تعیین سرنوشت قره‌باغ تأکید می‌کند، در حالی که آذربایجان خواستار خروج کامل نیروهای ارمنی از قلمرو خود است. اتحادیه اروپا، ایالات متحده و گروه مینسک (سازمان امنیت و همکاری اروپایی که وظیفه تسهیل حل‌وفصل مسالمت‌آمیز را بر عهده دارد) از طرفین خواسته‌اند مذاکرات را از سر بگیرند. با این حال، کمبود اعتماد و احساس نارضایتی ملی در هر دو طرف همچنان مانع پیشرفت می‌شود.
محاسبات قدرت‌های منطقه‌ای؛ برقراری تعادل بین منافع و خطرات
قدرت‌های منطقه‌ای نیز نقش مهمی در درگیری قره‌باغ ایفا می‌کنند. ترکیه، متحد نزدیک آذربایجان حمایت قابل توجهی از نظر نظامی و دیپلماتیک ارائه داد. با این حال، دخالت ترکیه همچنین نگرانی‌هایی را در مورد یک درگیری گسترده‌تر منطقه‌ای ایجاد می‌کند که به طور بالقوه بازیگران دیگر با منافع متضاد را به صحنه می‌کشاند. روسیه، بازیگر قدرتمند تاریخی در قفقاز خود را در یک بازی تعادل‌سازی ظریف می‌بیند. در حالی که با ارمنستان پیمان امنیتی دارد و نیروهای حافظ صلحش در قره‌باغ مستقر هستند، روسیه همچنین روابط اقتصادی نزدیکی با آذربایجان دارد. به نظر می‌رسد هدف نهایی مسکو حفظ نفوذ خود در منطقه و جلوگیری از جنگی تمام‌عیار است که می‌تواند قفقاز را بی‌ثبات سازد.
چشم‌اندازی بلندمدت برای صلح
یک راه‌حل پایدار برای درگیری قره‌باغ نیازمند رویکردی چندوجهی است که به ریشه‌های درگیری می‌پردازد. این شامل یافتن راه‌حلی برای وضعیت قره‌باغ است که به نگرانی‌های امنیتی و آرزوهای هر دو طرف ارمنی و آذربایجانی احترام بگذارد. اقدامات اعتمادسازی، مانند مناطق غیرنظامی‌شده و تبادلات مردمی برای ایجاد آشتی بین دو جامعه بسیار مهم است. علاوه بر این، رسیدگی به بحران انسانی از طریق کمک‌های مداوم و تلاش‌های بازسازی برای ایجاد حس عادی‌سازی و ثبات در منطقه ضروری است.
اهمیت مشارکت بین‌المللی و آتش‌بس پایدار
جامعه جهانی نقش حیاتی در تسهیل آتش‌بس پایدار و حمایت از راه‌حل مذاکره‌شده ایفا می‌کند. حفظ حضور قوی بین‌المللی در منطقه از طریق مأموریت‌های حفظ صلح یا نیروهای ناظر، می‌تواند به جلوگیری از خشونت‌های آینده و اطمینان از پایبندی به توافقنامه‌های آتش‌بس کمک کند. علاوه بر این، جامعه جهانی می‌تواند در میانجی‌گری مذاکرات و ارائه مشوق‌های اقتصادی به هر دو طرف برای رسیدن به یک راه‌حل مسالمت‌آمیز نقش داشته باشد.
درگیری سال ۲۰۲۳ قره‌باغ یادآوری تلخ از وضعیت خطرناک منطقه است. این درگیری بر هزینه‌های انسانی ویرانگر ناشی از تنش‌های قومی حل‌نشده و اهمیت یافتن صلحی پایدار تأکید می‌کند. جامعه جهانی، بازیگران منطقه‌ای و رهبری ارمنستان و آذربایجان همگی مسئولیت دارند تا از خونریزی بیشتر جلوگیری کرده و برای آینده‌ای صلح‌آمیز برای قره‌باغ کوهستانی تلاش کنند. تنها از طریق تعهد به گفت‌وگو، مصالحه و رسیدگی به مسائل اصلی درگیری می‌توان به صلحی پایدار در این منطقه پرتنش دست یافت./ اکو ایران
