قرارداد گازی عراق با ترکمنستان و تأثیر آن بر ایران

به قلم: دکتر شهرام پیرانی؛ پژوهشگر موسسه مطالعات ایران و اوراسیا (ایراس)

در سال‌های اخیر دولت عراق بنا به دلایل متعددی همچون فشارهای اعمال شده توسط آمریکا، چالش‌های موجود بر سر واردات گاز از ایران و بسیاری از مسائل دیگر در پی تنوع‌بخشی به منابع تأمین  گاز خویش بوده است. در همین راستا در سال‌های گذشته قراردادهای متعددی با کشورهای مختلف در این زمینه منعقد نموده است. از جمله این قراردادها می‌توان به قرارداد ۲۷ میلیارددلاری با شرکت توتال فرانسه در سال ۲۰۲۱ اشاره نمود. در همین راستا، روز ۶ اکتبر ۲۰۲۳، وزارت برق عراق تفاهم‌نامه‌ای با ترکمنستان برای تأمین بخشی از گاز طبیعی موردنیاز نیروگاه‌های برق و تنوع‌بخشی به منابع انرژی خویش به  امضا رساند. به باور برخی متخصصین، این اقدام دولت عراق گام مهمی در راستای تنوع‌بخشی به منابع وارداتی گاز این کشور است.

بنا بر برخی آمارهای منتشرشده، عراق دوازدهمین ذخائر بزرگ گازی جهان را در اختیار دارد، بااین‌حال هنوز زیرساخت‌های لازم برای بهره‌برداری از این منابع را ندارد. گفته می‌شود عراق با مشکلات جدی در تأمین برق و گاز خود مواجه است، به‌نحوی‌که برای تأمین انرژی به واردات از ایران وابسته است. مطابق برخی آمار منتشر شده، در سال ۲۰۲۲ حجم واردات گاز طبیعی عراق از ایران بیش از ۸ میلیارد متر مکعب بوده است که این رقم معادل ۴۰ درصد ازگاز مورد نیاز این کشور است. گاز در عراق به دلیل مشکلات مزمن تولید برق و وابستگی نیروگاه های تولید برق این کشور به گاز، از اهمیت ویژه ای برخورداراست.طی سال های گذشته عراق با چالش های فراوانی برای واردات گاز از ایران مواجه بوده است، زیرا به دلیل ناتوانی بغداد در پرداخت بدهی های گازی خود به ایران، تهران نیز در اقدامی متقابل صادرات گاز خود به عراق را به پایین ترین سطح ممکن رسانید. همین امر و بسیاری از مسائل دیگر که در ابتدای گزارش به آن اشاره شد، مقامات عراقی را برآن داشت که در جستجوی منابع جدیدی برای تامین گاز مورد نیاز خودباشند. از جمله کشورهایی که عراق به دنبال تامین گاز خویش از آن بود، ترکمنستان بود که مذاکرات مربوط به انتقال گاز ترکمنستان به عراق از چند سال قبل شروع شده بود.

بر اساس گفته‌های زیاد فاضل، وزیر برق عراق، توافق‌نامه اولیه بین عراق و ترکمنستان در این زمینه امضا شده و گفته می‌شود قرار است مذاکرات بیشتری در مورد نحوه انتقال این گاز از طریق خاک ایران انجام گردد. برخی کارشناسان بر این عقیده اندکه این توافق می‌تواند مسئله واردات گاز از ایران را به طور کامل به پایان برساند، چراکه گاز وارداتی از ترکمنستان برای فعالیت همه نیروگاه‌های برق‌کافی است؛ اما در مقابل اعلام شده که بر اساس توافقات اولیه قرار است ترکمنستان روزانه ۲۵ میلیون مترمکعب گاز (سالانه ۱۰ میلیارد مترمکعب) به عراق تحویل دهد و این در حالی است که عراق در سال ۲۰۲۱ بالغ بر ۳/۱۸ میلیارد مترمکعب گاز مصرف کرده و این بدان معناست که عراق همچنان به گاز ایران نیازمند است.

اهمیت صادرات گاز به عراق برای ترکمنستان

ترکمنستان دارای چهارمین ذخایر عظیم گازی در جهان به میزان ۵/۱۹ تریلیون متر مکعب است و بر اساس گزارش اویل پرایس، تولید گاز ترکمنستان اندک بوده و در سال ۲۰۲۱به حدود ۸۳ میلیارد متر مکعب رسید. به دلایل وجود برخی موانع ساختاری، این کشور راهبرد منسجمی برای صادرات منابع گازی خود به خارج نداشته است. تا یک دهه پیش مقصد اصلی گاز صادراتی ترکمن ها روسیه بود، ولی از این زمان به بعد شرایط تغییر نمود.پس از ساخت یک خط لوله عظیم انتقال گاز توسط چینی ها، پکن به بزرگ ترین وارد کننده گاز طبیعی ترکمنستان تبدیل شد. در سال های اخیر ترکمنستان مقادیری گاز نیز به کشورهایی همچون ایران و ازبکستان صادر نموده است که رقم در خور توجهی نمی باشد. با این حال دولت ترکمنستان طی سال های اخیر تلاش چندانی برای جستجوی بازارهای جدید برای گاز طبیعی خود و جذب سرمایه گذاری خارجی موردنیاز برای تقویت بخش انرژی نداشته است. ولی در یک سال گذشته تحرکات فراوانی از سوی دولتمردان این کشور برای افزایش صادرات گاز به کشورهای مختلف صورت پذیرفته است. از جمله این اقدامات می توان به توافقنامه صادرات گاز به مجارستان، حمایت این کشور از” اجرای پروژه خط لوله ترانس خزر” و بسیاری از اقدامات دیگر اشاره نمود.

عمده‌ترین دلیلی که برای تغییر سیاست انرژی ترکمنستان مطرح شده است، وضعیت وخیم اقتصادی این کشور است. مشکلات اقتصادی فراوان دولت ترکمنستان و کسری بودجه عظیم این کشور “سردار بردی محمدف”، رهبر نسبتاً جوان و جدید ترکمنستان، را ملزم به اتخاذ رویکرد جدیدی نموده است. با افزایش تقاضای جهانی برای گاز طبیعی و وجود ذخائر عظیم گاز در این کشور، رهبران این کشور را به این نتیجه رسانده است که در صورت تغییر رویکرد انرژی خویش و ورود به بازارهای صادراتی جدید، می‌توانند درآمدهای عظیمی را از صادرات گاز به دست آورند و از این طریق بر پاره‌ای از مشکلات اقتصادی خویش فائق آیند. از سوی دیگر اتخاذ چنین رویکردی می‌تواند موجب کاهش نفوذ روسیه در منطقه به دلیل بحران اوکراین گردد. در شرایط کنونی رهبران کشورهای آسیای مرکزی اعتمادبه‌نفس بیشتری  برای دنبال نمودن سیاست‌های مستقل از مسکو از خود نشان داده‌اند.

وب‌سایت‌های دولت ترکمنستان به داده‌های چین درباره صادرات گاز متکی هستند و طبق این آمار، صادرات گاز ترکمنستان در سال ۲۰۲۲ ، به ۲۵/۱۰ میلیارد دلار رسید که نشان می دهد قیمتی در حدود ۲۵۰ تا ۲۹۰ دلار برای هر هزار مترمکعب داشته است. قرارداد با عراق با قیمت فروش ۲۹۰ دلار برای هر هزار مترمکعب، ارزش صادرات گازترکمنستان به عراق تقریبا ۳ میلیارد دلار در سال خواهد بود.

تأثیر قرارداد بر ایران

برخی بر این باور هستند که باتوجه‌به وابستگی شدید عراق به گاز وارداتی از ایران، بازنده اصلی طرح صادرات گاز ترکمنستان به عراق ایران است، ولی شواهد نشان‌دهنده این است که در صورت هوشیاری مقامات کشورمان، ایران می‌تواند از این قرارداد بسیار منتفع گردد.

بنا به گفته” زیاد فاضل”، قرار است که انتقال گاز ترکمنستان به عراق از طریق خطوط لوله ایران صورت پذیرد و در این راستا مذاکراتی با مقامات ایرانی در این زمینه در حال انجام است، این امر نشان‌دهنده آن است که ترکمنستان برای صادرات گاز به عراق به خطوط لوله ایران نیازمند است و اصولاً مسیری غیر از ایران برای این انتقال ندارد. به‌غیراز ایران، هیچ‌کدام از همسایگان عراق توانایی تأمین گاز موردنیاز عراق را ندارند؛ اما ایران به دلیل موقعیت ژئوپلیتیک حساس خود می‌تواند نقش مهمی در این پروژه ایفا نماید. از طرف دیگر هزینه انتقال گاز از طریق خطوط لوله به‌مراتب ارزان‌تر و به‌صرفه‌تر از LNG است؛ بنابراین باتوجه‌به فراهم بودن زیرساخت‌های لازم برای انتقال گاز در ایران، کشورمان تنها گزینه انتقال گاز ترکمنستان به عراق است.

شواهد حاکی از آن است که نیاز  عراق به گاز به‌مراتب بیشتر از گاز صادراتی ایران به این کشور است، از طرف دیگر ایران نیز بنا به دلایل متعددی همچون مصرف فراوان داخلی به‌ویژه در فصول سرد سال، عدم سرمایه‌گذاری کافی در صنایع نفت و گاز، قطع گاز صادراتی به عراق در برخی  برهه‌های زمانی و تحریم‌های آمریکا، توان تأمین همه گاز موردنیاز عراق را ندارد. در چنین شرایطی طبیعی است که عراق نیز به فکر تأمین گاز موردنیاز خود از سایر کشورها باشد، اما این به معنای آن نیست که در صادرات گاز ایران به عراق اختلال جدی پیش آید. همان گونه که ذکر گردید، گاز صادراتی ترکمنستان به عراق تنها قسمتی از نیازهای این کشور را تأمین می‌کند و عراق همچنان به گاز وارداتی از ایران و خطوط لوله انتقال گاز این کشور وابسته است.

بنا به گفته برخی کارشناسان سوآپ گاز سایر کشورها بازاریابی برای کشور صادرکننده است و امتیازی برای کشور صادرکننده به شمار می‌آید. به همین دلیل اگر چنین قراردادی صورت می‌گیرد می‌بایست به‌صورت ترکیبی باشد؛ یعنی اگر قرار است که ترکمنستان روزانه ۲۵ میلیون متر مکعب گاز سوآپ کند، باید به گونه ای باشد که ۲۵ میلیون متر مکعب فروش به ایران داشته باشد و راهبرد ایران باید خرید و فروش گاز را در نظر بگیرد؛ نه آنکه تنها سوآپ گاز انجام دهد. واقعیت این است که اختصاص بخشی از سوآپ، قراردادها را برای کشورمقابل جذاب می کند و صرفا سوآپ گاز برای ایران مطلوبیت ندارد. نکته مهم دیگر در انجام عملیات سوآپ گاز این است که در صورت اجرایی شدن، حق سوآپ در نظر گرفته شده برای ایران به چه میزان است. در هرصورت در صورت اجرایی شدن و عقد یک قراردادمناسب، اهمیت آن برای ایران این است که علاوه بر مباحث امنیتی، حق ترانزیت نیز دریافت نموده و فشار گاز داخل ایران نیز افزایش می یابد.

جمع‌بندی و نتیجه‌گیری

باتوجه‌به مسائل ذکر شده، می‌توان گفت که در صورت داشتن یک برنامه منسجم، قرارداد گازی عراق با ترکمنستان بیش از آنکه برای ایران تهدید باشد، می‌تواند حاوی فرصت‌های اقتصادی فراوانی برای ایران باشد. دریافت حق سوآپ گازی، افزایش فشار گاز در لوله‌های داخلی و خریدوفروش گاز از جمله فرصت‌هایی هستند که در این گزارش به آن اشاره گردید. علاوه بر این در صورت تأمین امنیت خطوط لوله انتقال گاز ذکرشده، سایر کشورهای آسیای مرکزی نظیر ازبکستان، قزاقستان و ازبکستان نیز تشویق می‌گردند تا از خطوط انتقال انرژی ایران برای صادرات انرژی خود استفاده نمایند و زمینه‌های تبدیل ایران به هاب انرژی منطقه فراهم می‌گردد.