در سال‌های اخیر و پس از اینکه بسیاری از کشورها به منظور تامین نیازهای خود به مشتقات نفتی، به توسعه پالایشگاه‌های نفت و راه‌اندازی بیشتر آنها روی آوردند، قابلیت‌های پالایشی قاره آفریقا نیز رشد چشمگیری داشته است. کشورهایی مانند نیجریه، الجزایر، مصر، غنا، آفریقای جنوبی، آنگولا دارای پالایشگاه‌هایی با ظرفیت‌های تولید بزرگ هستند. این کشورها برای مقابله با مشکلات بازارهای جهانی سوخت، به دنبال توسعه قابلیت‌های فرآوری نفت خام هستند.
قبل از سال ۱۹۵۴، پالایشگاهی در قاره آفریقا وجود نداشت و طی پنج دهه بین سال‌های ۱۹۵۴ تا ۲۰۰۴، ۴۸ پالایشگاه تأسیس شد که به ایجاد و تقویت قابلیت‌های پالایش در آفریقا کمک کرد. سال ۱۹۵۴ اولین پالایشگاه آفریقا در الجزیره تاسیس و به دنبال آن ساخت تعدادی پالایشگاه متعلق به شرکت‌های نفتی خارجی در آنگولا، کنیا، غنا، سنگال، ساحل عاج، گابن، تانزانیا و نیجریه بود.
پس از ملی شدن صنعت نفت در بسیاری از کشورها، در دهه ۱۹۷۰، بسیاری از پالایشگاه‌های ملی مانند Arzew در الجزایر، Warri در نیجریه، Korav در کنگو و Sonara در کامرون تاسیس شدند. همچنین، در سال ۲۰۰۱ پالایشگاه خارطوم در سودان و در سال ۲۰۰۲ پالایشگاه میدور در مصر در منطقه آزاد اسکندریه با ظرفیت تولید ۱۰۰۰۰۰ بشکه در روز تاسیس شد.
در این راستا و در ژانویه ۲۰۲۴، پالایشگاه «دانگوته» (Dangote) نیجریه، به عنوان بزرگترین پالایشگاه نفت در قاره آفریقا، تولید خود را با ظرفیت تولید ۶۵۰۰۰۰ بشکه در روز آغاز کرد. البته، پالایشگاه‌های دیگر در غنا و آنگولا، همگی به افزایش قابلیت‌های پالایش در آفریقا کمک می‌کنند.
پالایشگاه دانگوته
هزینه ساخت پالایشگاه Dangote حدود ۱۹ میلیارد دلار بوده که در منطقه آزاد لکی در حومه شهر لاگوس و مساحت ۲۶۳۵ هکتار (۲۶ میلیون و ۳۵۰ هزار متر مربع) واقع شده است. این واحد نخستین پالایشگاه متعلق به بخش خصوصی در نیجریه است. انتظار می‌رود این پالایشگاه در سال آینده (۲۰۲۵) به بهره برداری کامل برسد.
پالایشگاه دانگوته – متعلق به ثروتمندترین مرد آفریقا، Aliko Dangote – به پایان دادن وابستگی نیجریه به واردات سوخت و از یک واردکننده اصلی فرآورده‌های نفتی پالایش شده به خودکفایی در ظرفیت پالایش داخلی کمک خواهد کرد، زیرا میتواند ۵۳ میلیون لیتر بنزین روزانه یا حدود ۳۰۰ هزار بشکه در روز نفت تولید کند.
همچنین در ژانویه ۲۰۲۴، آغاز عملیات آزمایشی و تولید تجاری پالایشگاه به روز شده «پورت هارکورت» با ظرفیت تولید روزانه ۶۰۰۰۰ بشکه در مرحله اول توسعه برای تامین سوخت مورد نیاز ۱۲ ایالت، اعلام شد. فاز دوم فرآیند توسعه پالایشگاه پورت هارکورت قرار است در سه ماهه آخر سال ۲۰۲۴ با ظرفیت ۱۵۰ هزار بشکه در روز به اتمام برسد و مجموع تولید در دو فاز را به ۲۱۰ هزار بشکه در روز برساند.
نیجریه به عنوان یکی از بزرگترین تولیدکنندگان نفت در آفریقا، همچنین در حال کار برای بازسازی پالایشگاه‌های کادونا و واری است و در نوامبر ۲۰۲۲، یک شرکت نیجریه‌ای اعلام کرد که قصد دارد یک پالایشگاه در جزیره تونگجی با سرمایه گذاری‌هایی حدوداً ۶۸ میلیون دلار و با ظرفیت اولیه ۱۰۰۰۰۰ لیتر در روز و سپس افزایش به ۴۰۰۰۰۰ لیتر در روز بسازد.
پالایش نفت در غنا
غنا قابلیت‌های پالایش آفریقا را در طول سال ۲۰۲۴ و پس از افتتاح یک پالایشگاه جدید در منطقه صنعتی سنگین Tema در منطقه بزرگ آکرا افزایش داده است. در ۲۶ ژانویه، شرکت چینی Sentuo Oil Refinery فاز اول پالایشگاه دو مرحله‌ای را که در ۳۰ کیلومتری شرق پایتخت، آکرا قرار دارد، با ظرفیت دو میلیون تن در سال راه‌اندازی کرد تا بخشی از تقاضای داخلی و کاهش اتکا به فرآورده‌های نفتی وارداتی را تامین کند، زیرا واردکننده خالص نفت خام است.
زمانی که فاز دوم پالایشگاه به بهره برداری برسد، ظرفیت فرآوری نفت خام این پالایشگاه به ۵ میلیون تن در سال خواهد رسید، اما بازه زمانی تکمیل و آغاز فاز دوم این پروژه به طور رسمی توسط دولت غنا یا شرکت چینی اعلام نشده است.
پالایش در آنگولا
آنگولا قصد دارد سرمایه‌گذاری‌های مشترک با کشورهای همسایه را برای افزایش قابلیت‌های پالایشی آفریقا از طریق توسعه خطوط لوله با زامبیا، در راستای تلاش‌هایش برای تبدیل شدن به یک مرکز منطقه‌ای عرضه، انجام دهد.
همچنین، فاز اول پالایشگاه کابیندا – با ظرفیت ۳۰۰۰۰ بشکه در روز و تولید گازوئیل، سوخت سنگین، سوخت جت و نفتا – انتظار می‌رود در اواسط سال ۲۰۲۴ به بهره برداری برسد. البته ظرفیت آن دو برابر خواهد شد و به ۶۰۰۰۰ بشکه در روز خواهد رسید.
پروژه پالایشگاه سویو نیز قرار است در سال آینده، ۲۰۲۵، با ظرفیت ۱۰۰۰۰۰ بشکه در روز تکمیل شود. همچنین توسعه یک پالایشگاه در شهرستان لوبیتو تا سال ۲۰۲۶ به بهره برداری می‌رسد و تا حدودی ۲۰۰۰۰۰ بشکه در روز تولید خواهد کرد که از رشد مستمر قابلیت‌های پالایش در آفریقا در سال‌های آینده خبر می‌دهد.
مراکز عمده پالایش در آفریقا
آفریقای جنوبی، نیجریه، مصر و الجزایر مراکز اصلی پالایش در این قاره هستند که بیشترین نسبت ظرفیت پالایشی در آفریقا را تشکیل می‌دهند. در میان بزرگترین پالایشگاه‌های نفت در قاره آفریقا که به افزایش قابلیت‌های پالایش در آفریقا کمک می‌کند، پالایشگاه «راس لانوف» در لیبی با ظرفیت ۲۲۰ هزار بشکه در روز است.
الجزایر
پالایشگاه جدید «حسی مسعود» در الجزایر قابلیت‌های پالایش را در آفریقا افزایش می‌دهد ، زیرا به دومین پالایشگاه بزرگ نفت در این کشور از نظر قابلیت‌های تولید تبدیل خواهد شد. این پالایشگاه جدید هفتمین پالایشگاه الجزایر خواهد بود و انتظار می‌رود ظرفیت بخش پالایش این کشور به ۷۷۵ هزار بشکه در روز افزایش یابد. ظرفیت تولید پالایشگاه جدید حسی مسعود سالانه ۵ میلیون تن و بیش از ۹۷ هزار بشکه در روز برآورد شده است که پس از پالایشگاه اسکیکدا با ظرفیت ۳۵۵ هزار بشکه در روز در رتبه دوم قرار می‌گیرد.
آفریقای جنوبی
در آفریقای جنوبی، پالایشگاه‌های Sapriv و Enref در دوربان با ظرفیت ۱۶۵۰۰۰ و ۱۲۵۰۰۰ بشکه در روز، همچنین پالایشگاه Caltex در کیپ تاون آفریقای جنوبی با ظرفیت ۱۱۰۰۰۰ بشکه در روز وجود دارد. از سال ۱۹۹۰، تمام پالایشگاه‌های آفریقای جنوبی دستخوش توسعه و پیشرفت‌های عمده‌ای شده‌اند که قابلیت‌های پالایش آفریقا را افزایش داده است.
پالایش نفت در مصر
مصر دارای ۹ پالایشگاه است که به شدت از قابلیت‌های پالایشی در آفریقا پشتیبانی می‌کنند، از جمله مهمترین آنها پالایشگاه المکس در اسکندریه با ظرفیت ۱۰۰۰۰۰ بشکه در روز، پالایشگاه شرکت پالایش نفت قاهره در مسطرد با ظرفیت ۱۴۵ هزار بشکه در روز و پالایشگاه النصر با ظرفیت ۹۹ هزار بشکه در روز است.
در حال حاضر، هفت پروژه پالایش نفت در سراسر کشور با سرمایه گذاری ۸.۰۳۱ میلیارد دلار برای افزایش ظرفیت پالایش و بهره وری تولید مشتقات نفتی اجرا می‌شود که مهمترین آنها توسعه پالایشگاه میدور و پروژه مجتمع تولید گازوئیل در اسیوط است.
فرصت مشارکت ایران
در سال‌های اخیر و پس از تحریم‌های غرب، ایران در راستای دور زدن این تحریم‌ها، همکاری با برخی مناطق مانند آفریقا را در اولویت قرار داده که یکی از بخش ها همکاری در ساخت پالایشگاه است. البته این امر در اواخر دولت محمود احمدی نژاد نیز مطرح و ساخت ۶ پالایشگاه مقیاس کوچک نفتی در کشورهای مختلف آفریقا برنامه‌ریزی شد که البته به سرانجام نرسید.
دولت ابراهیم رئیسی فقید، توسعه پالایشگاه‌های نفت در تعدادی از کشورهای دوست را سرلوحه راهبرد خود برای افزایش صادرات نفت و دور زدن تحریم‌های آمریکا علیه تهران قرار داده است و تهران در حال مشارکت در توسعه و ساخت ۸ پالایشگاه نفت خارج از مرزهای منطقه در ۳ قاره (آسیا، آمریکای جنوبی و آفریقا) است. بطوریکه، طبق گزارش رویترز در سال گذشته، ایران برای حضور در احداث پالایشگاه ۶۰ هزار بشکه‌ای «هویما» در کشور اوگاندا اعلام آمادگی کرده است تا بتواند بخشی از بازار صادرات نفت خود را در سال‌های آینده به این کشور اختصاص دهد.
این طرح‌ها شامل استقرار آنها در پالایشگاه‌های خارج از مرزهای منطقه، احیا و افزایش ظرفیت آنها بود که تهران را قادر می‌سازد تا نفت خود را به این واحدها بفروشد. معمولا، ایران در جریان توسعه پالایشگاه‌های نفت در فرامرز، به گونه‌ای عمل کرده که خدمات فنی و مهندسی صادر، ابتدا پالایشگاه‌ها را بازسازی و نوسازی و پس از احیای ظرفیت، نفت خود را به این واحدها صادر می‌کند.
در شرایط تحریم، تهران به ظرفیت بالایی در زمینه ساخت تجهیزات و تعمیرات اساسی دست یافت که اکثر کشورهای آفریقایی فاقد آن هستند و این ظرفیت بالا ابزاری برای امضای قراردادهای مختلف شد. این امر میتواند هم به صادرات خدمات فنی و مهندسی و هم افزایش صادرات نفت ایران کمک کند که تمام این موارد در نهایت به تقویت نفوذ ایران در آفریقا می‌شود که در سال‌های اخیر از آن غفلت شده است. به ویژه منطقه ساحل در آفریقا از ظرفیت بالایی برخوردار است، بطوریکه تهران اخیرا پیشنهاد ساخت یک پالایشگاه نفت در بورکینافاسو و حمایت از کشورهای غرب آفریقا در زمینه انرژی را ارائه کرده است.
در مجموع، پالایشگاه‌های آفریقا میتواند بستر مناسبی برای نفوذ اقتصادی و سیاسی ایران باشد و حتی میتواند با افزایش صادرات نفت به برخی از کشورها در قالب تهاتر برخی از نیازهای کالایی کشور را برطرف کند. البته این امر به ویژه در بخش تامین مالی، نیاز به سرمایه دارد که با شرایط کنونی و وجود تحریم ها امکان آن برای تهران دشوار است./ انرژی پرس
