بازار؛ گروه بین‌الملل: بلاشک رشد تعاملات انرژی ایران با کشورهایی چون ترکمنستان در زمینه واردات گاز و همچنین ترکیه و عراق در زمینه صادرات گاز می‌تواند نقشی اساسی در تقویت جایگاه کشور در تجارت گازی منطقه ایفا کرده و آن را یک گام به هاب گازی منطقه نزدیک‌تر کند.
افزون بر این، با افزایش میزان واردات گاز از ترکمنستان و اجرای سناریوی صادرات آن به سایر بازارهای منطقه‌ای چون ترکیه و عراق و یا احیای قرارداد صادرات گاز به پاکستان درهم‌تنیدگی میان ایران و این ملل افزایش می‌یابد که خود در بهبود مناسبات منطقه‌ای تهران بسیار تاثیرگذار است.
وجود منابع گازی در جنوب کشور و فشار بیشتر در ابتدای مسیر، همه ساله در آغاز فصل زمستان موجبات مشکل افت فشار در مناطق شمال شرق و شمال ایران را فراهم می‌آورد و لذا واردات گاز از ترکمنستان برای مناطق شمالی به مراتب مقرون به صرفه‌تر از استفاده از ذخایر داخلی است. به علاوه، تقویت فشار گاز در شمال شرق کشور، تأمین گاز از مبادی نزدیک برای مناطق شمالی و تأمین گاز لازم برای صنایع در زمان اوج مصرف، از جمله مزیت‌های واردات گاز از ترکمنستان است. چرا که در صورت تامین گاز از مبادی نزدیک برای بخش شمالی کشور نیاز به ارسال گاز با کمپرسور از جنوب به شمال رفع شده که موجب صرفه‌جویی در هزینه‌های ترانزیتی شده و به این ترتیب مشکل ناترازی گاز در کشور در فصل زمستان به طور کامل برطرف می‌شود.
بنا به اظهارات جواد اوجی وزیر نفت ایران از ماه جاری (خرداد ماه) واردات روزانه ۱۰ میلیون مترمکعب گاز را از ترکمنستان آغاز خواهد کرد که علاوه بر سوآپ سالانه ۳ تا ۴ میلیارد مترمکعبی گاز ترکمنستان به آذربایجان، ۳ تا ۴ میلیارد مترمکعب نیز گاز از این کشور خریداری می‌شود که این موضوع، یک تجارت برد – برد برای هر دو کشور است. ترکمنستان چهارمین کشور دارنده منابع گازی جهان است و ایران هم ظرفیت دریافت روزانه ۴۰ تا ۵۰ میلیون مترمکعب گاز را به‌منظور واردات و انتقال در مرزهای خود دارد.
علاوه بر واردات روزانه ۱۰ میلیون متر مکعب گاز ترکمنستان، ایران در آذرماه سال ۱۴۰۰ یک قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان نیز به میزان روزانه ۵ میلیون متر مکعب امضا کرده بود که این رقم هم‌اکنون به ۱۰ میلیون متر مکعب در روز افزایش یافته است. بدین ترتیب ایران روزانه ۲۰ میلیون متر مکعب گاز از ترکمنستان وارد و سوآپ می‌کند. در بهمن‌ماه سال ۱۴۰۱ دولت ترکمنستان به دلیل برودت شدید هوا و کاهش فشار گاز در خاک خود که بخشی از آن به علت زیرساخت ضعیف ارسال گاز در این کشور است گاز استان‌های گلستان و مازندران را قطع کرد که البته پس از چند روز و بازگشت شرایط به روتین قبلی، صادرات گاز به ایران نیز از سرگرفته شد.
افزون بر این، با استفاده از گاز وارداتی ترکمنستان در نیروگاه‌ها، روزانه ۱۰ میلیون لیتر گازوئیل در مصارف صنعتی صرفه‌جویی می‌شود که می‌تواند با فروش در بازارهای همسایه ارزآوری بیشتری را نصیب ایران کند، چرا که بر اساس آمار بورس انرژی ایران، گازوئیل ایران با قیمت حدود ۷۵ الی ۸۰ سنت بر لیتر در بازار منطقه به فروش می‌رسد و با احتساب قیمت گاز وارداتی ترکمنستان به ۲۵ سنت در متر مکعب، جایگزینی گاز ترکمنستان با گازوئیل در نیروگاه‌ها و صادرات معادل ۱۰ میلیون لیتر گازوئیل، سودآوری حدود ۲ میلیارد دلاری برای ایران دارد.
ترکمنستان در سال ۱۳۸۶ به‌یکباره گاز صادراتی به ایران را در میانه زمستان قطع کرد و برای وصل مجدد آن، درخواست افزایش ۹ برابری قیمت گاز را ارائه کرد. این افزایش قیمت شدید از سوی ترکمنستان به دلیل سرمای شدید حاکم بر شمال کشور، از سوی مسئولین وقت پذیرفته شد و این مسئله، بخشی از بدهی‌های گازی ایران را شامل می‌شود که به عنوان مطالبات طرف ترکمن، مطرح شده بود. در میانه دهه ۹۰ شمسی نیز به علت تحریم‌ها و مشکلات ناشی از آن در انتقال پول، برای چند ماه پرداخت پول خرید گاز از ترکمن‌ها با تأخیر مواجه شد که بعدا عنوان شد این مطالبات، با روش‌های مختلفی از جمله صادرات کالا و خدمات فنی و مهندسی و حواله و … تسویه شده است، اما بخشی از ادعاهای مالی طرف ترکمن در خصوص تأخیرها در پرداخت و جریمه‌های درخواستی آنها بوده است.
در زمستان سال ۹۵ بار دیگر ترکمنستان بدون اعلام قبلی و بدون توجه به اصول قراردادی، صادرات گاز به ایران را متوقف کرد و باز هم دلیل توقف را مباحث مالی اعلام کرد. در نهایت طرف ترکمنی موضوع را در دادگاه‌های بین‌المللی دنبال کرد و نتیجه رأی صادره به نفع طرف ترکمنی و الزام ایران به پرداخت ۱.۶ میلیارد یورو بود و این در حالی است که دولت سیزدهم، از یک طرف با بدهی و جریمه ۱.۶ میلیارد یورویی با حکم دادگاه‌های بین‌المللی به طرف ترکمنستان و از طرف دیگر با مطالبات انباشته صادرات گاز به عراق مواجه بود اما اخیرا دولت توانست با دریافت بخشی از مطالبات گازی از عراق، در سه قسط، بدهی و جریمه گازی به ترکمنستان را تسویه کند.
اهمیت متقابل در تعاملات برق و گاز
ترکمنستان با بیش از ۱۲۰۰ کیلومتر مرز خشکی و دریایی با ایران از اهمیت ویژه‌ای در سیاست خارجی منطقه‌ایی ایران برخودار است و تنها کشور آسیای مرکزی است که دارای مرز زمینی مشترک با ایران است. همکاری ایران و ترکمنستان در موضوع انرژی در راستای راهبرد کلان تهران و عشق‌آباد برای تبدیل‌شدن به قطب انرژی منطقه مهم ارزیابی می‌شود. با وجود روی میز بودن پروژه‌های خطوط لوله تاپی و ترانس خزر و همچنین تمایل ترکمنستان به تنوع‌بخشی به مقاصد صادرات گاز خود، ایران همچنان یکی از در دسـترس‌ترین و به‌صرفه‌ترین گزینه‌های ترکمنستان برای سوآپ یا انتقال گاز ترکمنستان است.
بخش مهمی از ذخایر گاز طبیعی جهان در منطقه آسیای میانه و قفقاز جای دارد، اما کشورهای دارنده آن ذخایر جملگی ممالک محصور در خشکی هستند، بنابراین برای این کشورها و از جمله ترکمنستان ایمنی مسیرهای انتقال و ترانزیت گاز بسیار حائز اهمیت است و بر این اساس در نقشه راه صادرات گاز ترکمنستان، ایران جذاب‌ترین مسیر به‌شمار می‌رود و در برخی فصول ایران واردکننده خالص و در برخی دیگر صادرکننده خالص می‌شود، بنابراین برای ایران داشتن قراردادهای بلندمدت گازی با همسایگان و از جمله ترکمنستان، اهمیت بالایی دارد. در دوره‌هایی این گاز به مصرف داخلی می‌رسد و در مقاطعی سوآپ و صادر می‌شود.
ایران گاز دریافتی از ترکمنستان از طریق سرخس را در بخش‌های شرقی مصرف و در شرایط فصلی، گاز مازاد خود را به کشورهای همسایه مانند ترکیه و عراق صادر می‌کند، البته حجم گاز وارداتی تا حدی متغیر است. در قرارداد جدید بر اساس حجم لوله موجود، روزانه ۹۰ میلیون مترمکعب است. به گفته محمدرضا جولایی، مدیر دیسپچینگ شرکت ملی گاز، هم اکنون صادرات گاز ۱۰ میلیون متر مکعب به کشور عراق و ۳۰ میلیون متر مکعب به ترکیه، ۶ میلیون متر مکعب به آذربایجان و یک میلیون متر مکعب به ارمنستان در حال انجام است.
همچنین هماهنگی‌های قرارداد ۲۵ ساله با عراق و ترکیه در حال انجام است تا این کشورها میزان گاز دریافتی را افزایش دهند. البته حالا هم پاکستان و برخی از کشورهای همجوار برای دریافت گاز از ایران ابراز تمایل کرده‌اند و در صورتیکه ایران بتواند از ترکمنستان گاز وارد کند نه تنها نیاز استان‌های شمالی را بر طرف می‌شود بلکه می‌تواند به عنوان قطب صادرات گاز عمل کند؛ چرا که عراق به واردات گاز ایران نیاز دارد و جایگزینی برای آن ندارد از طرفی ترکیه هم قرارداد ۲۵ ساله برای صادرات گاز به این کشور به امضا رسانده و آذربایجان و ارمنستان هم مشتریان ثابت هستند حالا عمان و پاکستان هم متقاضی گاز ایران شده‌اند.
اهمیت تعاملات گازی تهران و عشق آباد زمانی پررنگ‌تر می شود که بدانیم روسیه بازار گاز خود را به‌طور تقریبی به سبک و سیاق گذشته از دست داده است و حتی در صورت پایان جنگ اوکراین، روسیه و اروپا به شرایط قراردادهای گازی گذشته باز نخواهند گشت. در واقع، نقشه انرژی منطقه و بخش مهمی از جهان تغییر کرده، اما تأمین گاز اروپا، یک نیاز همیشگی است و اروپابا دور زدن ایران در پروژه ناباکو متوجه بهای سنگین اقدام خود شد چرا که هم اکنون اروپا با بهای گزافی گاز را از آمریکا وارد می کند. ایران با موقعیت ویژه سرزمینی خود می تواند پلی برای سواپ ذخایر گازی ترکمنستان به ترکیه، هند و جنوب شرق آسیا را ایفا کند.
این شـرایط همکاری در تولید و صادرات برق نیز برقرار است چرا که ترکمنستان می‌تواند از طریق ایران به بازارهایی چون ترکیه، هند، پاکستان، سایر مشتریان در شرق و غرب دسترسی یابد و قراردادهای بلندمدتی برای صادرات برق به کشورهایی چون ایران، افغانستان، قرقیزستان و ازبکستان دارد و قصد دارد از طریق کشورهایی چون ایران به بازارهای جنوب آسیا نیز برسد. ترکمنستان چهل و دومین صادرکننـه برق در دنیا محسوب می‌شود و از زمان استقلال خود تاکنون تعداد نیروگاه های برق را از ۴ به ۱۰ مورد افزایش داده است.
بررسی‌ها حاکی از افزایش علاقه عشق‌آباد به صادرات گاز به عنوان محصولی استراتژیک است و دیپلماسی اقتصادی این کشور بر تنوع و گسترش بازار انرژی (گاز و مشتقات نفتی و بـرق) و بهره‌مندی از مزیت‌های پروژه‌های مرتبط با کریدورهای حمل‌ونقلی برای ارتقای موقعیت ژئواکونومیکی خود متمرکز است، بر ایـن اساس می‌توان عنوان کرد که همسایگی ایران و ترکمنستان، زمینه مناسـبی بـرای همکاری‌های اقتصادی تهران و عشق‌آباد است.
ایران با توسل به موقعیت ژئوپلیتیک ممتاز خود می‌تواند کریدور انتقال گاز روسیه، ترکمنستان و هریک از کشورهای آسیای میانه باشد. کریدورهای گازی برای تمامی کشورها اعم از عرضه‌کننده اولیه تا مصرف‌کنندگان نهایی مسیر امنیت ایجاد می‌کند. برای عرضه‌کننده بزرگی مانند ایران، انتقال و صادرات گاز اقتدار منطقه‌ای را به همراه می‌آورد و ایران با در اختیار داشتن حدود ۳۹ هزار کیلومتر خط لوله انتقال گاز دارای زیرساخت و پتانسیلی عظیم برای تبدیل شدن ایران به هاب منطقه‌ای خصوصا با تغییرات کنونی ژئوپلیتیک انرژی به شمار می‌رود.
با تغییر در ژئوپولیتیک انرژی جهانی، ظهور نظم نوین انرژی و گازی منطقه‌ای و گازی کشورهایی چون جمهوری اسلامی ایران و ترکمنستان که از اعضای مؤسس مجمع جهانی صادرکنندگان گاز هستند می توانند با افزایش دامنه مشارکت های انرژی خود برد متقابل را رقم زنند، چرا که تأمین بخش مهمی از امنیت عرضه انرژی در طول سال‌های آینده در دالان میانی بین آسیای میانه و خلیج فارس یعنی ایران رقم خواهد خورد که لزوم همکاری میان کشورهای این منطقه را شدت می‌بخشد زیرا تقاضای جهانی برای گاز طبیعی در افق ۲۰۳۵ تا ۱.۵ برابر افزایش خواهد یافت که منجر به تمرکز بر منابع گازی منطقه می‌شود.
وضعیت تجارت ایران و ترکمنستان
در حال حاضر ترکمنستان و ایران از طریق چهار گذرگاه مرزی سرخس، لطف‌آباد، باجگیران و اینچه‌برون مبادلات تجاری خود را انجام می‌دهند و بنادر امیرآباد و انزلی نیز از جمله گذرگاه‌های دریایی فعال میان دو کشور هستند. بنا به آمار گمرک حجم تجارت دو کشور در سال گذشته حدود ۴۹۰ میلیون دلار بوده است.
ترکمنستان از نظر بازار مصرف بخش جذابی برای اقتصاد ایران است چرا که بازارچه محلی اینچه‌برون در شمال شرق شهرستان گنبد، یکـی از منابـع تأمین مواد غذایی و کالاهای مصرفی ترکمنستان از طریق ایران است و در مقابل ترکمنستانی‌ها نیز اقلامی چون مصالح ساختمانی، مواد شیمیایی و منسوجات به ایران صادر می‌کنند.
خدمات گردشگری سلامت و فنی مهندسی مقرون به صرفه یکی دیگر از ابعاد روابط اقتصادی تهران و عشق آباد است که در حال حاضر از تمامی ظرفیت‌های این بخش استفاده نشده است، هر چند طی ۲ دهه اخیر دو کشور موافقت نامه‌های فراوانی در خصوص صادرات ماشین‌آلات سبک و سنگین از ایران بـه ترکمنستان امضا کرده‌اند و ایران نقش نسبتا فعالی در پروژه‌های عمرانی و ساخت‌وساز این همسایه شمالی از ساخت بزرگراه و نیروگاه داشته است.
نتیجه
با تغییر و تحولات نظم انرژی در جهان به واسطه جنگ اوکراین و روسیه که موجب افزایش بهای انرژی در اروپا و خسارات سنگین به این کشورها شده است، ایران با در اختیار داشتن منابع عظیم گازی و توسعه تعاملات انرژی با همسایگانی چون ترکمنستان، عراق، ترکیه و حتی پاکستان قادر خواهد بود وزنه خود را در منطقه افزایش داده و بدین ترتیب با مهار اثرات آسیب زنندگی تحریم‌ها در راستای گشایش اقتصادی گام بردارد.
این موضوعی است که راشاتودی هم پیش تر به آن اشاره کرده و گفته که ایران با همکاری کشورهای اتحادیه اوراسیاو ترکمنستان قصد دارد به هاب گازی منطقه تبدیل شود و با وجود تحریم‌های امریکا به عنوان بازی‌گردان اصلی تجارت گاز در منطقه عمل کند که می‌توان این موضوع را در راستای تلاش‌های ایران برای تقویت همکاری منطقه‌ای و ارتقای موقعیت خود در بازار انرژی جهانی ارزیابی کرد.
ایران به منظور تبدیل شدن ایران به قطب (هاب) انرژی منطقه، باید واردات حداکثری گاز از ترکمنستان باشد تا ضمن تامین گاز استان‌های شمالی امکان صادرات به کشور ترکیه و عراق را نیز فراهم کند و در صورت ازسرگیری واردات گاز از ترکمنستان ، عشق آباد سالانه حدود ۲۰-۱۵ میلیارد مترمکعب گاز به ایران صادر می‌کند و با وجود قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان و توافق برای دو برابر کردن حجم این قرارداد افق همکاری های‌گازی میان دو کشور روشن خواهد بودکه از خاموشی گاز در بخش خانگی در زمستان نیز جلوگیری به عمل می‌آید.
