فارن پالیسی: چرا اردوغان و پوتین پشت کریدور زنگزور ایستاده‌اند؟

فارن پالیسی در مطلبی به قلم آنا اوهانیان نوشت:  در ۱۳ اکتبر، پولیتیکو گزارش داد که آنتونی بلینکن، وزیر خارجه ایالات متحده به گروهی از نمایندگان کنگره اطلاع داده است که وزارت خارجه معتقد است طی «چند هفته آینده»، آذربایجان به ارمنستان حمله خواهد کرد. یک سخنگوی وزارت خارجه بعداً این گزارش را تلطیف کرد و آن را نادرست توصیف کرد، ولی در عین حال تاکید کرد که ایالات متحده از تمامیت ارضی و حاکمیت ارمنستان «قویاً حمایت می کند».

با این وجود، گزارش پولیتیکو، برای ارمنستانی ها چندان هم تعجب آور نبود. استفاده آذربایجان از حملات مرگبار و دیپلماسی زور علیه ارمنستان، حداقل از زمان موفقیت های نظامی باکو در سال ۲۰۲۰ در منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی، دیگر به خبری عادی و تکراری تبدیل شده است. از دسامبر ۲۰۲۲، آذربایجان یک محاصره تقریباً یک ساله بر اقلیت ارمنی اعمال کرده که از جانب سازمان ملل، غیرقانونی تلقی می شود. باکو بدون اینکه به خاطر اقداماتش وادار به پاسخگویی شود، آتش بس ۲۰۲۰ را شکست و با تسلط نظامی بر منطقه، ۱۲۰هزار ساکن ارمنی بومی را اخراج کرد.

مرحله بعدی این درگیری نزدیک است. الهام علی اف، رئیس‌جمهور آذربایجان ممکن است اکنون به دنبال تصرف یک کریدور فراسرزمینی از طریق سیونیک، جنوبی‌ترین استان ارمنستان باشد، که به اصطلاح کریدور زنگزور نامیده می شود. این کریدور فراسرزمینی، آذربایجان را به منطقه نخجوان که با ترکیه و ایران هم مرز است، وصل می کند.

دولت ارمنستان همچنان به این طرح که حاکمیت سرزمینی اش را نقض می کند، معترض است و همچنین از تبدیل شدن این کریدور به بهشتی برای فعالیت و تجارت غیرقانونی نگران است.

دولت ارمنستان، در مقابل این طرح، چشم انداز ارتباط منطقه ای وسیع تری را ارائه کرده است که شامل بازکردن مرزها و بازسازی جاده ها و راه آهن های فرامرزی دوران شوروی است و همگی در چارچوب قوانین بین المللی عمل می کنند و تحت حاکمیت کامل کشورهایی که از آن عبور می کنند، خواهند بود. در واقع، باز کردن مرزها سود اقتصادی فوری برای همه کشورهای قفقاز جنوبی به همراه خواهد داشت.

البته چنین چشم‌اندازی تنها با یک معاهده صلح محقق می شود که نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان در ۱۷ اکتبر در سخنرانی خود در پارلمان اروپا در استراسبورگ، بر تعهد دولتش به امضای آن تاکید کرد. این امر مستلزم اذعان به حاکمیت و تمامیت ارضی هر دو کشور است. پاشینیان چند روز بعد، در چهارمین همایش جاده ابریشم که در تفلیس گرجستان برگزار شد، از طرح موسوم به «چهارراه صلح» رونمایی کرد.

علی اف در اوایل سال ۲۰۲۱ تهدید کرد: «ما کریدور زنگزور را اجرا خواهیم کرد، خواه ارمنستان بخواهد یا نه». از سال ۲۰۲۱، نیروهای آذربایجان در سراسر مرزهای شرقی ارمنستان پیشروی کرده اند. پژوهشگران، این استراتژی را، «الحاق خزنده» توصیف می کنند.
در سپتامبر ۲۰۲۲، آذربایجان با حمله به جنوب شرقی ارمنستان و هدف قراردادن غیرنظامیان، در حال بررسی خط قرمزهای جهان بود. در پاسخ، اتحادیه اروپا ناظران غیرنظامی غیرمسلح را در سمت ارمنی مرز با آذربایجان مستقر کرد تا بتواند حملات بعدی را مستند کند.

کریدور زنگزوری که در کنترل ارمنستان نباشد، آخرین حلقه مفقوده ی یک پیوند فراسرزمینی و مقاوم در برابر تحریم است که ایران و ترکیه را از طریق آذربایجان به روسیه متصل می کند. جای تعجب نیست که پیشنهاد ارمنستان برای اتصال گسترده منطقه ای، از جانب اتحادیه اروپا و ایالات متحده حمایت می شود، در حالی که خواسته های آذربایجان، مورد حمایت روسیه و ترکیه است. ایران به نوبه خود به دنبال استفاده از تمام مسیرهای حمل و نقل موجود است که به آن در تعمیق روابط تجاری و نظامی اش با روسیه کمک می کند. ساخت و ساز پروژه های ریلی و جاده ای که تهران را از طریق آذربایجان به مسکو متصل می کند و در عین حال مراودات دو کشور را از چشم ناظران تحریم های غرب دور نگه می دارد، آغاز شده است.

کریدور زنگزور، در صورت تحقق، مستلزم تغییر در جغرافیای استراتژیک در اوراسیا خواهد بود و سیاست های روانشیسم ترکیه و روسیه به عنوان دو بازیگر نئوامپریالیستی را تقویت می کند. [روانشیسم، در ادبیات علوم سیاسی و روابط بین الملل به معنای سیاست تلافی جویانه برای انتقام و بازپس گیری سرزمین های از دست رفته است].  خطرات چنین طرحی برای منطقه و حتی فراتر از منطقه، زیاد است. این کریدور ممکن است به اندازه پروژه کریدور زاپوریژیا که ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه آن را مطرح کرد، منافع غرب را به خطر بیاندازد. پوتین پروژه کریدور زاپوریژیا را پیشنهاد کرد تا بتواند روسیه را از طریق خاک اوکراین به مناطقی از کریمه که به صورت غیر قانونی به روسیه الحاق شده، متصل کند.

تحریم های اقتصادی که پس از حمله روسیه به اوکراین، بر این کشور اعمال شده در حال تغییر شکل ژئوپلیتیک ارتباطات، تجارت و ترانزیت بین چین و اروپا است. راه آهن بین قاره ای روسیه تا حد زیادی جای خود را به مسیرهای دریایی داده است، اما مسیری با نام «کریدور میانی» توسط برخی از جمله متحدان و شرکای روسیه، مطرح شده است. این مسیر چندوجهی، ظاهراً یک ارتباط زمینی بین چین و اروپا از طریق آسیای مرکزی، دریای خزر، آذربایجان و ترکیه است که با دور زدن ارمنستان به روسیه و ایران نیز وصل می شود.

علی اف برای مخاطبان چینی، اهمیت ادعایی کریدور زنگزور را به عنوان جزئی از کریدور میانی تبلیغ می کند، اما با وجود مسیر ریلی موازی در گرجستان، ادعای رئیس جمهور آذربایجان درباره اهمیت زنگزور برای کریدور میانی زیر سوال می رود. برای علی اف، به‌عنوان حاکم کشوری با اقتصاد تک محصولی نفتی که وارد پانزدهمین سال متوالی کاهش صادرات نفتش می شود، اهمیت این موضوع بیشتر ناظر به مسائل داخلی است. بانک جهانی و دیگر نهادها، یک افول اجتماعی-اقتصادی را برای باکو پیش بینی می کنند که چالش های جدی برای خودکامگی حکومت جمهوری آذربایجان به وجود می آورد. لذا پروژه های ملی‌گرایانه و نظامی، مانند کریدور زنگزور و افزایش تهدید علیه ارمنستان، اهرم های مهمی برای کسب مشروعیت و بقای رژیم باکو خواهند بود.

ترکیه و اشتیاقش برای ایجاد کریدور زنگزور

ترکیه از اولویت های آذربایجان در منطقه از جمله طرح کریدور زنگزور حمایت سیاسی، نظامی و عملیاتی گسترده ای می کند. در حال حاضر آنکارا از گرجستان برای دسترسی به بازارهای روسیه استفاده می کند و با عملیاتی شدن کریدور زنگزور، ترانزیت فراقانونی و دور زدن تحریم ها، موجب افزایش استقلال استراتژیک ترکیه می شود. همچنین این کریدورِ خارج از کنترل ارمنستان، دسترسی بدون مانع ترکیه به آسیای مرکزی را که آرزوی دیرینه آنکارا بوده است برایش فراهم می کند.

رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه، مرتباً خواستار ایجاد یک کریدور ریلی و جاده ای «پیوسته» و در «اسرع وقت» از طریق خاک ارمنستان شده است. او این درخواست را در پاییز امسال از بالاترین تریبون جهانی، یعنی مجمع عمومی سازمان ملل متحد، و همچنین در پارلمان آذربایجان در سال ۲۰۲۱ و در جلسات کابینه خود مطرح است.

یکی دیگر از دلایل اشتیاق ترکیه به ایجاد این کریدور، آرزوهای ترکیه برای تبدیل شدن به یک هاب انرژی منطقه ای است که موقعیت چانه زنی آنکارا را نسبت به غرب افزایش می دهد. گازی که از آذربایجان، ایران و روسیه می آید، ترکیه را به مرکز قیمومیت ژئوپلیتیک منطقه ای در قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی تبدیل می کند. در واقع، منطق نئوامپریالیستی در پس فشار برای ایجاد کریدور زنگزور، به وضوح توسط خود اردوغان نیز بیان شده است.

چرا روسیه کریدور زنگزور را می خواهد؟

برای روسیه، سود چنین کریدوری فراتر از دور زدن تحریم های غرب است. دست آویز دیپلماتیکی که علی اف برای درخواست کریدور فراسرزمینی بر آن تکیه کرده است، توافقنامه آتش بس سه جانبه قره باغ کوهستانی در سال ۲۰۲۰ است که با میانجیگری روسیه بین آذربایجان و ارمنستان امضا شده است. این توافقنامه شامل گشایش خطوط حمل و نقل و تضمین امنیت جمعیت ارمنی قره باغ کوهستانی و بازگشت پناهندگان ارمنی می شد. همچنین دسترسی بدون مانع بین ارمنستان و قره باغ کوهستانی را تضمین می کرد. در این توافقنامه، ارمنستان نیز به نوبه خود متعهد به بازگشایی و تضمین امنیت وسایل نقلیه و محموله هایی است که از طریق ارمنستان، بین آذربایجان و نخجوان تردد می کنند. همچنین در این توافق، نیروهای مرزی روسیه نقشی نظارتی بر عهده دارند. توافقنامه مذکور نتوانست مانع حمله نظامی ۲۰۲۳ آذربایجان و پاکسازی قومی در قره باغ کوهستانی شود، لذا اکنون عملا و قانونا نامعتبر است.

روسیه با ادعای عدم تعیین حدود مرزها، بر حملات باکو به مرزهای بین المللی ارمنستان صحه گذاشت. تسلط آذربایجان بر یک کریدور فراسرزمینی، خطر امنیتی پایدار برای دولت ارمنستان ایجاد خواهد کرد و این به کرملین، اهرم قابل توجهی برای ادامه فشار بر دموکراسی نوپای ارمنستان می دهد. اتحاد راهبردی روسیه و آذربایجان، در اعلامیه اتحاد بین دو کشور که در ۲۲ فوریه ۲۰۲۲، دو روز قبل از شروع تهاجم تمام عیار روسیه به اوکراین امضا شد، رسمیت یافت.

این اعلامیه اتحاد با روسیه، از نظر عمق و دامنه موضوعات تحت پوشش، مشابه بیانیه شوشی است که آذربایجان با ترکیه در سال ۲۰۲۱ امضا کرد. اتحادی که با روسیه تشکیل شده، مانند اتحاد با ترکیه، شامل همکاری و هماهنگی عمیقی است که بر بخش نظامی، رسانه های جمعی و بخش انرژی تأثیر می گذارد. توافق اخیر و قراردادهای گازی متعاقب آن با روسیه، منجر به دور زدن تحریم های روسیه شد و گاز روس ها از طریق آذربایجان به بازارهای اروپایی راه یافت.

اهمیت تمامیت ارضی ارمنستان برای اروپا و امریکا

طرح اتصال منطقه‌ای در قفقاز جنوبی که توسط ارمنستان و با حمایت اتحادیه اروپا و ایالات متحده مطرح شده، کنترل روسیه را بر این منطقه کاهش می‌دهد.

نکته مهم این است که یک قفقاز جنوبی یکپارچه، مکمل کریدور اقتصادی هند-خاورمیانه-اروپا یا کریدور آی‌مِک ( IMEC ) است که به تازگی رونمایی شده است. در واقع این کرویدو، پاسخ واشنگتن به ابتکار کمربند و جاده چین است.

جنگ حماس و اسرائیل نشان داد که درگیری های حل نشده می تواند بهترین طرح های زیرساختی را از مسیر خود خارج کند. یک اتصال منطقه ای پایدار و مبتنی بر قوانین در قفقاز جنوبی، مسیر مهمی را برای ارتباط هند و اروپا ایجاد می کند. منطقه سیونیک جنوبی ارمنستان و پتانسیل ارتباط منطقه ای گسترده ای که در اختیار دارد، به ویژه برای واشنگتن، بروکسل و دهلی نو اهمیت دارد، زیرا رقابت های ژئوپلیتیکی قاره اوراسیا همچنان بی وقفه در حال افزایش است.

حمله نظامی برای ایجاد کریدور زنگزور در ارمنستان، جرقه جنگی بین ارمنستان و آذربایجان می‌شود و در نهایت می تواند منجر به اشغال جزئی یا کامل منطقه سیونیک در جنوب ارمنستان توسط باکو شود که جهان غرب تا حد زیادی این اشغال را به رسمیت نخواهد شناخت.

اما این یک پیروزی استراتژیک برای روسیه، چین و ترکیه خواهد بود. تهاجم به ارمنستان و تشکیل شبکه ای از کریدورهای غیرشفاف و تحریم گریز، یک بلوک در حال رشد از خودکامگی های نظامی و تجدیدنظرطلب در اوراسیا را به هم پیوند می دهد و جسورترشان می کند.

در واقع، برخی از ناظران، شبکه و هماهنگی کشورهای پیش گفته، در قاره اوراسیا را «دژ اوراسیا» نامیده اند که به ظهور مشارکت های استراتژیک وابسته به هم در سراسر خشکی اوراسیا اشاره دارد. مشارکت راهبردی همه جانبه آذربایجان با روسیه و ترکیه، باکو را تبدیل به واسطه و مجرای گسترش دژ اوراسیا کرده است. بنابراین پایداری یا سقوط منطقه سیونیک جنوبی ارمنستان، نشان دهنده ثبات یا به خطر افتادن نظم مبتنی بر قوانین جهانی است.

کریدورهای فراسرزمینی، چه کریدور زنگزورِ علی اف باشد و چه کریدور زاپوریژیایِ پوتین، هنجار جهانی مخالفت با اشغال را تضعیف کرده و حاکمیت سرزمینی را از بین می برد. عملیات نظامی محدود و الحاق جزئی، در سرتاسر جهان در حال افزایش است و شرایطی را برای تشدید تنش و تبدیل شدن به جنگ های تمام عیار ایجاد می کند.

چنین شرایطی امروز درجنوب ارمنستان وجود دارد. اما فرصت یکپارچگی منطقه ای و مبتنی بر قوانین در قفقاز جنوبی نیز واقعی است و در صورت حفاظت از منطقه سیونیک ارمنستان، می‌توان آن را محقق کرد.