عملیات سوآپ سه‌جانبه میان ترکمنستان، ایران و آذربایجان که هفتم آذرماه در حاشیه پانزدهمین نشست سران سازمان همکاری اقتصادی (اکو) امضا شده بود، آغاز شد. ایران بر اساس این قرارداد سالانه ۱.۵ تا ۲ میلیارد مترمکعب گاز ترکمنستان را به آذربایجان تحویل می‌دهد.
جواد اوجی، وزیر نفت در روز امضای این قرارداد بیان کرده بود: «با امضای این قرارداد گامی رو به جلو در مناسبات انرژی دو کشور برداشته شد و این قرارداد به تأمین پایدار سوخت زمستانی استان‌های خراسان رضوی، شمالی و جنوبی، گلستان و سمنان کمک می‌کند.»
فعال کردن دیپلماسی انرژی و توسعه همکاری‌های ایران با کشورهای همسایه به‌عنوان یکی از برنامه‌های جواد اوجی، وزیر نفت دولت سیزدهم از نخستین روزهای کاری وی در اوایل شهریورماه در دستور کار قرار گرفت. ماحصل آن امضای قرارداد سوآپ گاز است که اگرچه مقدار آن زیاد نیست، اما از نگاه کارشناسان یک گام مهم است.
پایان ۵ سال ناکامی در توافق گازی با ترکمن‌ها
بسیاری از کارشناسان بر این موضوع صحه می‌گذارند که حتی با وجود گازرسانی ۱۰۰ درصدی داخلی، واردات گاز از ترکمنستان نباید قطع شود زیرا گاز دریافتی از این کشور، ارزان است و برای ما توجیه اقتصادی دارد که می‌توان این گاز را در شمال کشور مصرف و گاز معادل خودمان را با قیمت بالاتر به کشورهای همسایه صادر کنیم، بنابراین به عقیده آنان، هر یک از همسایگان ایران ویژگی و مزیت‌هایی دارند که باید در سبد روابط بین‌الملل لحاظ کنیم، به‌ویژه ترکمنستان که همسایه راهبردی ماست، از این رو تداوم همکاری گازی با این کشور، مزیت‌های بی‌شماری برایمان خواهد داشت.
خوشبختانه امروز دولتمردان توانستند در تلاشی ستودنی و با دستیابی به سرمایه خودباوری بار دیگر زمینه‌های اعتلای صنعت نفت و گاز کشور را رقم بزنند و پنج سال ناکامی در توافق گازی با ترکمن‌ها را به فرصتی بهینه تبدیل کنند.
ارتقای جایگاه با تقویت دیپلماسی
مبرهن است که یکی از فرصت‌های ایران برای افزایش سهم خود از بازار جهانی گاز و تبدیل شدن به قطب گازی منطقه، آذربایجان است که چنین به نظر می‌رسد گام نخست را ایران با امضای قرارداد سوآپ سه‌جانبه، هوشمندانه برداشته است و برای تقویت و توسعه روابط در آینده از طریق دیپلماسی سازنده و فعال می‌تواند به این مهم دست یابد. از دیگر سو موقعیت راهبردی ایران در نزدیکی دارندگان بزرگ ذخایر گازی سبب می‌شود که برای تصاحب سهم ۱۰ درصدی از تجارت جهانی گاز به منابع دیگر کشورهای همسایه نیز اندیشید تا بتوان با استفاده از منابع این کشورها تجارت گاز در منطقه با محوریت ایران را شکل داد.
با همه این اوصاف، بسیاری از ناظران داخلی و خارجی اقتصاد می‌گویند برگ برنده ایران، استفاده از فرصت‌های ترانزیتی است که گویا راهبرد آمریکا برای منزوی کردن ایران از این مسیر به بن‌بست رسیده است. سوآپ سبب وابسته شدن کشورهای حوزه مرز شمالی به کشور می‌شود که این موضوع تحکیم و تقویت روابط سیاسی و ثبات سیاسی در منطقه را نیز در پی خواهد داشت.
حجت‌الله غنیمی‌فرد، مدیر پیشین امور بین‌الملل شرکت ملی نفت ایران درباره این قرارداد می‌گوید: اگرچه حجم قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان از مسیر ایران به آذربایجان بالا نیست، اما آغاز آن را باید به فال نیک گرفت زیرا با رفع مشکلات اقتصادی و افزایش تولید نفت و گاز در کشور، ایران می‌تواند ثابت کند نه‌تنها عرضه‌کننده نفت و گاز تولیدی خود است، بلکه می‌تواند مسیر مناسب و امنی برای انتقال نفت و گاز کشورهای همسایه به اشکال مختلف باشد.
وی معتقد است: اگر دیپلماسی انرژی را حرفه، فعالیت و مهارت روابط بین‌المللی بدانیم قرارداد سوآپ گاز در این قالب قرار می‌گیرد و همسو با دیپلماسی انرژی کشور است.
قدرت‌نمایی ایران در بازار گاز اروپا
بسیاری از تحلیلگران معتقدند توافق سه‌جانبه اخیر فرصتی را برای ایران فراهم خواهد کرد تا باکو از ظرفیت‌های موجود ایران برای بازار گاز اروپا بهره‌برداری کند، هرچند اتصال به بازار گاز اروپا، پروژهای است که در ایران نیز در دولت‌های مختلف پیگیری شده است، اما هیچ‌کدام از آنها نتوانستند به این هدف دست یابند.
فریدون برکشلی، رئیس گروه مطالعات انرژی وین بیان می‌کند: قرارداد سوآپ گاز ایران از ترکمنستان به مقصد جمهوری آذربایجان از اقدام‌های ضروری و بلکه راهبردی است که در صورت استمرار و وجود یک نقشه راه اصولی می‌تواند مقدمه طراحی و اجرای دیپلماسی گازی ایران در منطقه‌ای باشد که حالا چالش‌ها و فرصت‌ها به‌سرعت در حال دگردیسی و تغییر و تحول است، البته ایران برای نخستین بار در سال ۱۹۹۷ قرارداد خرید گاز از ترکمنستان را عملیاتی کرد، اما این قرارداد سوآپ هست، یعنی ایران به یک کریدور انتقال گاز میان ترکمنستان و جمهوری آذربایجان تبدیل می‌شود.
ترکمنستان و دولت وقت افغانستان تلاش داشتند با اجرای طرح انتقال گاز ترکمنستان – افغانستان – پاکستان – هند موسوم به تاپی (TAPI) ایران را یک‌بار برای همیشه از معادلات گازی منطقه خارج کنند. حالا شرایط تغییر کرده و دولت‌های ذی‌نفع متوجه این واقعیت شده‌اند که تا زمان تحقق تاپی خیلی باید صبر کنند. سرمایه‌گذاری سنگینی هم لازم است که حالا هیچ سرمایه‌گذاری در شرایط پر ابهام منطقه حاضر به ورود نیست. در هر صورت این حالا نخستین پنجره راهبردی گازی ایران به همسایگان است. قدم کوچکی است، اما همیشه مسافت‌های طولانی با قدم‌های کوچک طی می‌شوند.
محمدصادق جوکار، سرپرست مؤسسه مطالعات بین‌المللی انرژی اما معتقد است: امضای قرارداد سوآپ گاز گامی مهم در عرصه دیپلماسی با ترکمنستان است و مدیران وزارت نفت با انجام منظومه‌ای از کارها برای معکوس‌سازی تراز آسیب‌پذیری سبب شدند دیپلمات‌ها با ابزارهای بیشتری در وین مذاکره کنند.
محمدصادق ترابی‌فرد، کارشناس اقتصادی هم می‌گوید: امضای قرارداد سوآپ گاز ترکمنستان به آذربایجان از خاک ایران قابلیت تحریم‌پذیری ایران را کاهش می‌دهد و یک دست برتر برای ایران ایجاد خواهد کرد. آمریکا و تحریم‌کنندگان در چنین شرایطی مجبور خواهند شد معافیت از تحریم صادر کنند، همانند اتفاقی که در صادرات گاز ایران به عراق افتاد و آمریکا مجوز معافیت این کشور را صادر کرد.
توسعه مناسبات منطقه‌ای
مسعود سامی‌وند، مدیرعامل پیشین شرکت ذخیره‌سازی گاز طبیعی در گفت‌وگو با مشعل معتقد است که مزایای متعددی را می‌توان برای این توافق سه‌جانبه برشمرد، اما به زعم بنده توسعه مناسبات و وابستگی‌های منطقه‌ای که در اثر این قرارداد میان کشورها حاصل می‌شود، می‌تواند نویدبخش تحولات بزرگ‌تری در عرصه تجارت انرژی در آینده باشد.
سوآپ؛ معامله برد – برد
سعید پاک‌سرشت، مدیر پیشین پژوهش و فناوری شرکت ملی گاز ایران نیز ورود به معاهده‌های بین‌المللی و منطقه‌ای را امتیازی مهم و برجسته دانست و اعلام کرد: بی‌شک ورود به چنین معاهده‌هایی مسیر را برای قراردادهای بزرگ‌تر و مهم‌تر هموار خواهد کرد و یک معامله برد – برد است.
ترکمنستان دسترسی به آب‌های آزاد برای ورود به بازارهای صادراتی را در سر می‌پروراند و در این میان ایران گزینه مهمی است زیرا به‌راحتی می‌تواند به آب‌های جنوبی دسترسی یابد و گاز خود را صادر کند و در صورت تحقق این موضوع در آینده ما نیز از آن منتفع خواهیم شد.
بی‌شک توافق سوآپ گازی پایان ماجرا نخواهد بود، اگر این قرارداد به مرور زمان به‌صورت هوشمندانه مدیریت شود، دستاوردهای باارزشی در آینده نصیب کشور می‌کند، برقراری این کانال ارتباطی ما با ترکمنستان در شرایطی که ایران با تحریم‌های خصمانه روبه‌روست، می‌تواند نقطه عطفی برای پایان بسیاری از تنش‌ها در منطقه و باز شدن مسیرهای ارتباطی باشد.
اما ایران با بیش از ۳۴ تریلیون مترمکعب ذخیره گازی (دومین دارنده ذخایر گازی جهان) در منطقه‌ای قرار گرفته است که تقاضاکنندگان برای این سوخت ارزشمند و پاک روزبه‌روز در حال افزایش هستند و ایران می‌تواند بازار تشنه منطقه را سیراب کند. بررسی گفته‌های کارشناسان هم حاکی از برداشتن گام درست از سوی وزارت نفت است که با استمرار آن، ایران از «فروشنده انرژی» به «قطب انرژی» تبدیل می‌شود؛ این قرارداد گام نخست دولت سیزدهم بوده است.
