الوقت- در شرایطی که با ساخت کشتی‌های غول پیکر و هواپیماهای ترابری، پیشرفت‌های زیادی در عرصه تجارت هوایی و دریایی بین کشورها فراهم شده است اما مسیرهای ریلی همچنان نقش کلیدی خود را در تجارت جهانی حفظ کرده‌اند. در این میان کشورهایی که از جایگاه و موقعیت ژئوپلتیکی و کریدورهای ترانزیتی بیشتری برخوردارند در کانون توجه جهانی قرار دارند. ایران هم به دلیل قرار گرفتن در شاهراه کریدورهای ریلی و حلقه اتصال بین آسیا و اروپا جایگاه مهمی پیدا کرده است و کشورهای منطقه سعی دارند از ظرفیتهای جمهوری اسلامی برای تقویت مناسبات تجاری خود با سایر مناطق بهره ببرند.
در همین رابطه، یکی از مهمترین حوزه‌های مذاکره و توافقات صورت گرفته در سفر هیثم بن طارق، سلطان عمان به تهران به تقویت همکاری‌ها در بخش ترانزیتی بوده است.
در دیداری که بین مهرداد بذرپاش، وزیر راه و شهرسازی ایران با سعید بن حمود الموال، وزیر حمل و نقل، ارتباطات و فناوری اطلاعات عمان انجام شد، توسعه روابط تجاری در دستورکار دو کشور قرار گرفت. در این دیدار دو طرف در خصوص موضوعات مختلف حمل و نقل از جمله حمل و نقل دریایی، ریلی، هوایی، جاده‌ای و همچنین حمل و نقل چند وجهی گفتگو کردند.
ایران پیشنهاد دستیابی به یک توافق جامع حمل و نقل را ارائه کرد و وزیر عمان هم از تصویب «توافقنامه جامع حمل و نقل دریایی» خبر داد. در حمل و نقل دریایی راه اندازی خطوط مستقیم کشتیرانی بین بنادر ایران و عمان به ویژه بندرعباس و شیناس برای تقویت فعالیتهای تجاری مورد تاکید قرار گرفت. همچنین مسئله افزایش و تسهیل پروازهای خطوط هوایی ایران و عمان نیز در این جلسات مطرح شد.
اما نکته مهمی که در توافق ایران و عمان بیش از همه مورد توجه قرار گرفت بحث ترانزیت کالا و تقویت مسیرهای ریلی بود که در سالهای اخیر بیش از سایر مسیرهای تجاری به آن توجه شده است. بنابراین، بر اساس توافقات بین دو کشور تسهیل صادرات و واردات از طریق ترانزیت چندوجهی از آسیای مرکزی به عمان از طریق ایران نیز با اجرای توافقنامه عشق آباد مورد بحث قرار گرفت.
بحث اتصال ریلی آسیای مرکزی و خلیج فارس همواره یکی از آرزوهای کشورهای دو طرف منطقه بود و ایران می‌تواند در این برنامه نقش مهم و سازنده‌ای را ایفا کند. اگرچه عمان مرز زمینی با ایران ندارد اما با کمک سایر کشورهای عرب می‌تواند مسیرهای راه‌آهن خود را به ناوگان ریلی ایران وصل کرده و بتواند به راحتی با آسیای مرکزی داد و ستد کند. وزرای حمل و نقل ایران و عمان در می 2022 هم در مورد روابط حمل و نقل از جمله پیوستن عمان به توافقنامه سه جانبه چابهار (ایران، هند و افغانستان) مذاکره کردند. همچنین در دیماه گذشته خط کشتیرانی مسافری بین چابهار و عمان پس از اولین راه اندازی در سال 2016 فعالیت خود را از سر گرفت.
با این اوصاف، گامهای مهمی در عرصه توسعه روابط ترانزیتی بین عمان و ایران با سایر کشورهای منطقه برداشته شده است و در صورتی که خطوط راه‌آهن عمان هم از طریق عربستان سعودی، امارات و عراق به مرزهای ایران متصل شود، روابط تجاری بین این کشورها با سهولت انجام خواهد شد. کریدورهای ریلی نسبت به مسیرهای دریایی و هوایی هزینه و زمان کمتری را دربر می‌گیرد، و از این بابت برای کشورها به صرفه‌تر است.
محوریت ایران در کریدور شمال-جنوب
هرچند کشورهای هند و شیخ نشین‌های عرب خلیج فارس دنبال تقویت کریدورهای ریلی برای توسعه روابط تجاری هستند اما همه اینها در یک نقطه با هم تلاقی دارند و آن کریدورهای ترانزیتی ایران است که نقش مهمی در ارتباط بین شرق آسیا، خلیج فارس و روسیه دارد. در این راستا، کریدور شمال-جنوب که از سال گذشته با تلاشهای روسیه و ایران پس از دو دهه به ثمر نشست، جایگاه تاثیرگذار خود را در ترانزیت کالا بین کشورهای منطقه نشان داده است. کشورهای خلیج فارس هم که تنها مسیرهای مواصلاتی آنها به آسیای مرکزی از خاک ایران است، تلاش دارند از این کریدور برای تسهیل مبادلات خود با جمهوری‌های آسیای مرکزی استفاده کنند.
اکنون مسیر روسیه تا اقیانوس هند تا حد زیادی تکمیل شده است و پس از افتتاح مسیر 160 کیلومتری رشت- آستارا، این کریدور به شاهراه تجارت در منطقه تبدیل خواهد شد. ایران در حال حاضر با ترکمنستان، پاکستان و ترکیه و حتی با افغانستان ارتباط ریلی دارد و پروژه‌های دیگری هم در حال احداث است و بر اساس توافقات انجام شده خط ریلی آستارا در جمهوری آذربایجان و بصره در عراق هم در آینده نزدیک به سرانجام خواهد رسید و با اتصال این خطوط ریلی به همدیگر، تجارت از هند تا شمال اروپا و از خلیج فارس تا آسیای مرکزی هم در کوتاهترین زمان ممکن انجام خواهد شد.
باتوجه به اینکه این کریدور بخشی از پروژه کلان «یک کمربند و یک جاده» چین است، در آینده نقش مهمی را در تجارت جهانی برعهده خواهد گرفت. طرح چین، یک ابتکار اقتصادی بزرگ و دارای دو مسیر زمینی و دریایی برای اتصال به قاره‌های اروپا و آفریقا است. هر چند این ابتکار چین به دلیل هزینه‌های گزاف آن و وجود برخی موانع در شماری از کشورهای عضو این مسیر، تاکنون محقق نشده است اما مقامات پکن از سال گذشته که جهان شاهد تغییرات ژئوپلتیکی زیادی بود بیش از پیش روی این ابر پروژه متمرکز شده‌اند. بنابراین، در صورتی که طرح چین که کشورهای آسیای مرکزی، ایران و روسیه و اعراب خلیج فارس را دربر می‌گیرد، به ثمر بنشیند بخش زیادی از تجارت آن از مسیرهای ریلی ایران انجام خواهد شد و موقعیت جمهوری اسلامی به عنوان شاهراه تجاری در جهان ارتقا خواهد یافت.
در حال حاضر، حجم تجارت چین با کشورهای عرب بیش از 350 میلیارد دلار است که با توافقات انجام شده قابلیت ارتقا به بیش از 400 میلیارد دلار را هم دارد و بیشتر آن از طریق دریا انجام می‌شود اما با توسعه زیرساختهای ریلی، این کشورها از طریق ایران می‌توانند به همدیگر متصل شوند. چین که خود را برای ابرقدرتی در جهان آماده می‌کند، بر روی همه مناطق از جمله آفریقا هم متمرکز شده است و در یک دهه گذشته سرمایه گذاری‌های زیادی در این کشورها انجام داده و حجم تجارت بین دو طرف از رقم 260 میلیارد دلار هم عبور کرده است.
با درنظر گرفتن این حجم از تجارت بین آسیا و آفریقا، موقعیت ایران آنرا به یک مرکز ترانزیت ایده‌آل برای اتصال کشورهای آسیای مرکزی و خلیج فارس، شرق آسیا تا اروپا و آفریقا، همچنین اقیانوس هند به روسیه تبدیل می‌کند. همچنین کشورهای عرب خلیج فارس از طریق مسیرهای ریلی ایران می‌توانند به هند دسترسی داشته باشند و به جای تجارت دریایی که هزینه زیادی دارد، از این مسیرها استفاده کنند و عمان نیز روی این مسیرها متمرکز شده است.
از آنجا که حجم تجاری هند و روسیه بسیار زیاد است، ایران به عنوان واسط این روابط می‌تواند درآمدهای زیادی را کسب کند و در زمانی که آمریکا با استفاده از تحریم‌ها سعی دارد ایران را منزوی کند، این خطوط ریلی به عنوان راهی برای دور زدن تحریم‌ها و به شکست کشاندن سیاست انزواگرایی واشنگتن است.
توسعه حمل ونقل در اشکال مختلف یکی از ارکان مهم رشد و توسعه تجارت خارجی، اقتصاد و حتی اثرگذاری سیاسی بر جهان است و کشورهایی که بتوانند زیرساختهای ریلی بیشتری در اختیار داشته باشند و در حمل و نقل جهانی موثر باشند، موقعیت برتری خواهند داشت و ایران نیز با کمک متحدانش در این مسیر گام برمی‌دارد. ابراز نگرانی آمریکا از تکمیل کریدور شمال-جنوب و متعاقب آن ساخت یک مسیر تجاری بین قاره‌ای بین روسیه و ایران، که از لبه شرقی اروپا تا اقیانوس هند امتداد دارد، به خوبی نشان می‌دهد که طرحهای واشنگتن برای انزوای ایران و تضعیف اقتصاد این کشور شکست خورده است و هر چه این کریدورها گسترش پیدا می‌کند، جایگاه جمهوری اسلامی هم به همان اندازه در توسعه تجارت جهانی افزایش پیدا می‌کند. 15 کشور در همسایگی ایران قرار دارند و بنابراین همه عوامل دست به دست هم داده تا کشورهای منطقه زمینه لازم را برای جابجایی قدرت در جهان فراهم کنند.
حلقه مفقوده خطوط ریلی عربستان
محدودیتهای جغرافیایی عمان و وجود اختلافات بین ایران با سیار کشورهای عرب منطقه از جمله عربستان سعودی، سبب شده تا عمانی‌ها نتوانند از مسیرهای ترانزیتی به خوبی بهره ببرند. در صورتی که خطوط ریلی ایران و عربستان از طریق عراق به همدیگر متصل شود، عمان هم از مواهب آن برخوردار خواهد بود و می‌تواند به آسیای مرکزی وصل شود؛ موضوعی که اکنون و پس از توافق ازسرگیری روابط میان ایران و عربستان شرایط تحقق آن محیا شده است.
ایران سالهاست که به دنبال اتصال خط آهن شلمچه به بصره است پروژه‌ای که علیرغم حمایتهای بی‌شمار ایران برای ثبات سیاسی و امنیتی عراق، به علت مخالفت کشورهایی نظیر ترکیه، آمریکا و تا حدی عربستان تاکنون به سرانجام نرسیده است. اما با گشایش‌های سیاسی در روابط ایران و عربستان و دیگر اعراب نتظار می‌رود با همکاریهای چین، در تجارت ریلی بین کشورهای منطقه هم تحولات مثبتی صورت گیرد. همچنانکه محمد بن سلمان، ولیعهد سعودی که در رویای ارتقای جایگاه عربستان در جهان است، به شبکه یکپارچه اقتصادی در خلیج فارس توجه دارد و اخیرا سعودیها موافقت خود را با اتصال خطوط ریلی عربستان و عراق اعلام کرده‌اند که مقدمه‌ای برای اتصال به مسیرهای ترانزیتی ایران هم است.
بنابراین، در صورت اتصال مسیرهای راه‌آهن ایران و عربستان و عراق، راه تجارت زمینی با آفریقا هم تسهیل خواهد شد و دو طرف می‌توانند از این موقعیت برای افزایش سطح مبادلات تجاری استفاده کنند. دور زدن تنگه پرمخاطره «باب‌المندب» با استفاده از مسیرهای ترانزیتی، در افزایش مبادلات تجاری چین، ایران و آفریقا و کشورهای خلیج فارس نقش مهمی ایفا خواهد کرد. چون بسیاری از زیرساختهای اتصال ایران به آسیای مرکزی مهیا است با تکمیل خطوط ریلی در سایر کشورهای منطقه، طرح کلان چین هم خود به خود محقق می‌شود و سطح همکاریهای تجاری بین شرق و غرب هم رونق خواهد گرفت.
