رژیم صهیونیستی در آسیای مرکزی؛ انگیزه‌‎ها و زمینه‌ها

پس از فروپاشی شوروی و استقلال کشورهای آسیای مرکزی، خلأ قدرت در منطقه موجب جلب توجه بازیگران سیاسی و اقتصادی جهان به آسیای مرکزی شد. نیازها و خلأهای اقتصادی و زیرساختی کشورهای منطقه و سیاست خارجی چندجانبه آنها، شرایط را برای ورود قدرت‌های منطقه ای و جهانی به آسیای مرکزی هموار کرد.

در این میان، به دلایلی آسیای مرکزی برای رژیم صهیونیستی از اهمیت حیاتی برخوردار بود. از این رو اسرائیل از اوایل استقلال این کشور ها روابط دیپلماتیک خود را با آنها آغاز نمود. برخی اهداف رژیم صهیونیستی برای توسعه روابط خود با این منطقه:
• حضور اجتماعی و فرهنگی و ایجاد حسن‌ظن به اسرائیل در میان جوامع مسلمان آسیای مرکزی و تلاش برای عادی سازی روابط؛
• جلوگیری از نفوذ ایران در سطوح سیاسی و اجتماعی منطقه و جلوگیری از رشد تفکر ضدصهیونیستی؛
• جلب اعتماد کشورهای منطقه‌ و نفوذ نظامی و امنیتی و تحکیم جایگاه خود در آسیای مرکزی؛

یکی از دلایل اسرائیل برای تقویت روابط خود با آسیای مرکزی، تقابل با ایران است. اسرائیل ایران را تهدیدی برای خود می داند و جلوگیری از انتشار تفکر ضد صهیونیستی و رادیکالیزه شدن افکار بر علیه اسرائیل، یکی از دغدغه های تل‌آویو است‌. در این راستا از اصلی ترین راهبردهای تل‌آویو، فعالیت های ضد ایرانی است. با توجه به اینکه مسلمانان اکثریت جامعه آسیای مرکزی را تشکیل می دهند و از طرفی کشورهایی همچون تاجیکستان که قرابت فرهنگی زیادی با ایران دارند و فارس زبان هستند، زمینه های گسترش تفکرات اسلام انقلابی و تفکرات جمهوری اسلامی ایران فراهم بوده و اسرائیل نیز با درک این مسئله سالهاست برای مقابله با آن وارد عمل شده است.

یکی از دلایل اصلی روی آوردن اسرائیل به آسیای مرکزی، منابع غنی انرژی آن است. اسرائیل به دلیل عدم رابطه با صادرکنندگان بزرگ انرژی منطقه همچون ایران و کشورهای عربی و از طرفی کشورهای آمریکای لاتین که جنبش های چپ در آنها قوی هستند و تمایلی به فروش انرژی به اسرائیل ندارند، بدنبال تأمین انرژی خود از یک منبع غنی و متعهد است. حال قزاقستان تبدیل به یک منبع مطمئن انرژی برای تل آویو شده است و سالانه بین ۱۰ تا ۲۵ درصد نفت مورد نیاز تل آویو را تامین می کند.

اسرائیل از قراردادهای دفاعی و صادرات تسلیحات به عنوان یک عنصر اصلی برای تقویت روابط خود با کشورهای منطقه استفاده می کند. به عنوان مثال، یک قرارداد دفاعی بین قزاقستان و اسرائیل در سال ۲۰۱۴ امضا شد. علاوه بر این، شرکت های دفاعی اسرائیل محصولات مختلفی از جمله هواپیماهای بدون سرنشین (پهپاد)، راکت ها، سیستم های راداری و تجهیزات ارتباطی را به قزاقستان فروخته اند. همچنین مشخص شده است که در سال ۲۰۱۹، دو کشور برای تولید پهپاد در قزاقستان تحت لیسان Elbit Systems اسرائیل به توافق رسیدند و ادعا می‌شود که تولید در از ماه می ۲۰۲۱ آغاز شده است.

امروزه، اهمیت بحران افغانستان برای کشورهای آسیای مرکزی و ترس آنها از گسترش تروریسم در منطقه، تبدیل به دستاویز و بهانه ای برای ابرقدرت ها و سودجویان برای حضور علنی امنیتی و نظامی گشته و در این میان اسرائیل نیز با جلب نظر جوامع سکولار در این منطقه، مسیر همکاری های امنیتی با کشورهای منطقه را تسهیل می کند. چنانی که دیده می شود، در میان جوامع روشنفکری و دانشجویی امروز آسیای مرکزی، به رژیم صهیونیستی با حسن ظن نگاه می شود. باید توجه داشت، حال با خروج آمریکا از افغانستان و ناکارآمد شدن غرب در منطقه، کشورهای منطقه با توهم بی دفاعی و وجود تهدیدات تروریستی، بدنبال پر کردن خلأ متصور، با قدرت های نظامی و امنیتی منطقه ای و جهانی در حال گسترش روابط هستند که یکی از گزینه ها اسرائیل است.

در این میان، ازبکستان از جمله کشورهایی است که با آغوشی باز از اسرائیل استقبال نموده و در ابعاد سیاست، دیپلماسی، اقتصاد، کشاورزی، گردشگری، بهداشت و فرهنگ روابط گسترده ای برقرار نموده اند.

از جمله مؤثرترین عواملی که موجب تعمیق روابط طرفین شده است، نفوذ یهودیان بخارا در بسترهای گوناگون ازبکستان است؛ اقتصاد، سیاست و …
از طرفی وجود جامعه یهودی در ازبکستان، موجب هموار شدن زمینه تحرکات فرهنگی و اجتماعی اسرائیل در این کشور شده است.

علی‌شیر تورایف، معاون وزیر کشاورزی ازبکستان اعلام نموده است که تل آویو در زمینه اقتصاد بویژه تولید محصولات کشاورزی، همکاری موفقیت آمیزی با ازبکستان دارد. همچنین قابل ذکر است، آخرین مجمع تجاری ازبکستان و اسرائیل در ۲۸-۲۹ ژوئن ۲۰۲۲ در تل آویو برگزار شد و هدف آن توسعه روابط به روشی چند بعدی بود.

علاوه بر اینها، اسرائیل با قرقیزستان، تاجیکستان و ترکمنستان نیز در سطوح مختلف در ارتباط است. در ۱۸ آگوست ۲۰۲۲، هیئت اسرائیلی به ریاست سیمونا هالپرین، معاون وزیر امور خارجه اسرائیل، با هیئتی به ریاست مظفر حسین زاده، معاون وزیر امور خارجه تاجیکستان در دوشنبه دیدار کرد. از موضوعات محوری این نشست اقتصاد، علم، انرژی، کشاورزی و گردشگری بود.

تل آویو بر بهبود روابط خود با ترکمنستان تمرکز ویژه ای دارد و در مارس ۲۰۲۳ سفارت خود را در عشق آباد افتتاح کرد. از طرفی شاهد رفت و آمد پی در پی مقامات عالی تل آویو و ترکمنستان و منعقد کردن قراردادهایی در زمینه های گوناگون هستیم. یکی از دلایل اهمیت ترکمنستان برای تل آویو، مرز مشترک ترکمنستان با ایران است. و دیگر دلیل آن، مربوط به مشکل تل‌آویو در ایجاد پیوند جغرافیایی با آسیای مرکزی است که راه حل را در اتصال از طریق دریای خزر و قفقاز به مدیترانه می‌دانند؛ لذا کشور ترکمنستان با توجه به همجواری اش با دریای خزر، برای تل‌آویو از اهمیت قابل توجهی برخوردار است.