رقابت کریدور زنگزور با مسیر جنوب-شمال؛ واکاوی مواضع روسیه و ایران در قفقاز جنوبی

یک سال پس از جنگ ۴۴ روزه میان آذربایجان و ارمنستان، مذاکرات دیپلماتیک برای حل مشکلات باقی مانده باید سرعت بگیرد. در این راستا، نشست سران در چارچوب مشارکت شرقی اتحادیه اروپا که در ۱۵ دسامبر در بروکسل بین رهبران ارمنستان و آذربایجان برگزار شد، قابل توجه بود.

پیش از این اجلاس، چارلز میشل رئیس شورای اروپا، دیداری سه جانبه با الهام علی اف، رئیس جمهوری آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان داشت. میشل در پایان این نشست اعلام کرد که طرفین تصمیمات مهمی اتخاذ کرده اند. تصمیم برای احداث یک راه آهن در کریدور زنگزور قابل توجه ترین تصمیم بود.

از طرفی؛ اتخاذ این تصمیم در بروکسل یک تحول مهم بود، زیرا نشان دهنده حمایت اتحادیه اروپا از این کریدور است که به عنوان نقطه عطفی در حرکت به سمت عادی سازی در قفقاز جنوبی پذیرفته شده است. بر اساس ماده ۹ بیانیه اعلام شده در ۱۰ آبان، در خصوص افتتاح خطوط حمل و نقل و ارتباط منطقه ای تصمیماتی گرفته شد.

همچنین، در ۱۱ ژانویه در مسکو تصمیم گرفته شد تا کمیسیونی متشکل از سه کشور در سطح معاون نخست وزیر تشکیل شود و از اول مارس این کمیسیون جلسات خود را آغاز کرد. با این حال، قبل از برگزاری انتخابات عمومی در ارمنستان در ۲۰ ژوئن، ارمنستان از جلسه کمیسیون کناره گیری کرد، زیرا مخالفان در این زمینه ناآرامی هایی را در این کشور ایجاد کرده بودند.

با وجود خروج ارمنستان از کمیسیون سه جانبه، روسیه این روند را در سطح روابط دوجانبه با طرفین ادامه داد. در واقع در زمانی که روابط جمهوری آذربایجان و ارمنستان متشنج بود، خبرهایی منتشر شد مبنی بر اینکه ارمنستان زمین منطقه ای که قرار است کریدور زنگزور ساخته شود را به یک شرکت روسی اجاره دهد. در نتیجه، پس از انتخابات عمومی در ارمنستان، مذاکرات کمیسیون به تدریج از سر گرفته شد.

چرا راه اندازی کریدور با تاخیر مواجه شد؟
اگرچه تصمیم نهایی در مورد خط آهنی که از کریدور زنگزور می گذرد در بروکسل گرفته شد، اما همچنان در این دو موضوع اختلافاتی بین طرفین وجود دارد. اولی وضعیت قانونی کریدور است، در حالی که دومی ساخت بزرگراه از طریق کریدور می باشد.

جمهوری آذربایجان بر اساس اصل حرکت بدون مانع شهروندان، وسایل نقلیه و کالا در هر دو جهت، طرفدار این مسئله است که مسیرهای راه آهن و بزرگراهی که در کریدور زنگزور ساخته می شود، باید کنترل نشده، یعنی بدون بازرسی گمرکی  باشد.

علی اف که با ینس استولتنبرگ دبیرکل ناتو در بروکسل دیدار کرد اعلام کرد که جمهوری آذربایجان نیز در صورت نقض ماده ۹ و اعمال محدودیت‌های گمرکی توسط ارمنستان، بازرسی‌های گمرکی را در کریدور لاچین برقرار خواهد کرد.

با این وجود، در بیانیه ای که میشل صادر کرد، موافقت شد که با تدابیر مناسب برای کنترل مرزی و گمرکی بر اساس اصل عمل متقابل، نسبت به احیای خطوط راه آهن اقدام شود. علاوه بر این، طرف آذربایجانی طرفدار این امر است که بزرگراه  میان قلمرو اصلی آذربایجان و نخجوان باید از منطقه زنگیلان_ مهری_ اردوباد به موازات مرز ارمنستان و ایران عبور کند.

از سوی دیگر ارمنستان جاده لاچین_سیسیان_شهباز را پیشنهاد داده است.

طرفداران و مخالفان زنگزور؛ حمایت قاطع روسیه و ترکیه، تغییر رویکرد ایران و پشتیبانی اروپاییها در نشست بروکسل
از آنجایی که کریدور زنگزور بخش مهمی از راه‌های مواصلاتی شرق به غرب است، توجه بسیاری از قدرت‌ ها و احزاب را به خود جلب می‌کند که سیاست‌های خود را در این زمینه دنبال می‌کنند. می توان مشاهده کرد که کریدور زنگزور کانون توجه پنج بازیگر ترکیه، روسیه، اتحادیه اروپا، ایران و سازمان کشورهای ترک بوده است.

این کریدور به چند دلیل برای ترکیه قابل توجه است. اول، به احیای پروژه های تجاری و اقتصادی در مناطق مجاور آن کمک قابل توجهی به اقتصاد ترکیه خواهد کرد. دوم این مسئله که ترکیه میتواند از طریق این این کریدور فرصت هایی برای عادی سازی روابط با ارمنستان ایجاد کند. سومین نکته این است که ترکیه می تواند یک ارتباط حمل و نقل جایگزین با متحد خود جمهوری آذربایجان فراهم می کند. بنابراین این کشور به طور کامل از کریدور زنگزور حمایت می کند.

این کریدور بخش مهمی از کریدور میانی است که ترکیه، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی را به هم متصل می کند در حالی که فرصتی را برای توسعه همکاری در زمینه های تجاری و اقتصادی بین کشورهای عضو سازمان کشورهای ترک نیز ارائه می دهد. به همین دلیل، سازمان کشورهای ترک در بیانیه ای که در آخرین اجلاس سران خود در استانبول صادر کرد، از کریدور زنگزور حمایت کرد. از طرفی، روسیه نیز طرفدار گشایش خطوط حمل و نقل و ارتباطی در منطقه از جمله کریدور زنگزور است.

افتتاح این مسیرها در خدمت توسعه روابط بین کشورهای منطقه و روسیه و همچنین ایجاد پیوندهای جایگزین بین ارمنستان و روسیه خواهد بود. از سوی دیگر و به طور خاص، ساخت این کریدور رقیبی برای مسیر مواصلاتی جنوب_شمال ایجاد می کند که از خلیج فارس تا دریای سیاه و اروپا امتداد خواهد داشت.

مسیر جنوب به شمال همچنین ممکن است در آینده به یک اتصال گاز طبیعی تبدیل شود که می تواند رقابتی را برای روسیه در بازار گاز اروپا ایجاد کند. بنابراین بحث در مورد گشایش کریدور زنگزور و خطوط حمل و نقل منطقه ای با سیاست منطقه ای روسیه سازگار است. در نتیجه یکی از دلایلی که اخیراً در منطقه، میان ترکیه، جمهوری آذربایجان و روسیه به وجود آمده است، همپوشانی سیاست‌های آنها در خطوط حمل و نقل و ارتباطی است.

سیاست ایران در این زمینه را می توان در دو مقطع مختلف مورد بحث قرار داد؛ عده ای از تحلیلگران معتقدند که درست پس از آخرین انتخابات ریاست جمهوری، ایران به دلیل این تصور که ارتباط خود را با قفقاز جنوبی قطع خواهد کرد، با کریدور زنگزور مخالفت کرد.

با وجود اینکه علی اف مدعی شد ایران نیز می تواند از این کریدور منتفع شود. با این حال، در اجلاس سران عشق آباد سازمان همکاری و توسعه اقتصادی (OECD)، شرکت کنندگان شاهد بودند که نگرش ایران در این راستا تغییر کرده و این تغییر رویکرد در واقع به دلیل حمایت ترکیه و روسیه از کریدور است.

مخالفان رادیکال در ارمنستان نیز سعی کردند از این روند علیه پاشینیان استفاده کنند. هدف آنها مخالفت با تحقق این کریدور توسط پاشینیان بود تا خود کریدور. با این حال، از یک سو حمایت روسیه از این کریدور و از سوی دیگر، روابط خوبی که پاشینیان با این کشور ایجاد کرده، همراه با وابستگی مخالفان علیه پاشینیان به روسیه، مانع از تأثیرگذاری مخالفان بر نتیجه شد.

در زمانی که این گفتگوها ادامه داشت، جایشانکار وزیر امور خارجه هند، نقطه شروع کریدور جنوب_شمال را تایید کرد و برای گفتگو در مورد این موضوع از ارمنستان بازدید نمود. وی درباره ساخت کریدور بین‌المللی شمال_جنوب با گنجاندن بندر چابهار به گفتگو پرداخت.

این ایده مورد پسند بسیاری از کارشناسان و سیاستمداران ارمنی قرار گرفت، اما آنها هیچ توافقی در مورد این پیشنهاد امضا نکردند. در این میان، اتحادیه اروپا بیشترین ملاحظات را علیه کریدور زنگزور ابراز کرد. ابتدا، در زمانی که کریدور موضوع مذاکرات فعال بود، اروپا پای میز نشست تا ۲.۶ میلیارد دلار به ارمنستان اختصاص دهد. از این کمک ها ۶۰۰ میلیون دلار برای ساخت سخت ترین قسمت کریدور جنوب_شمال که رقیب کریدور زنگزور به حساب می آید، اختصاص یافت.

در واقع، کریدور جنوب به شمال از سال ۲۰۱۲ در دست ساخت بوده است، اما به دلیل عدم حمایت مالی امکان تحقق آن وجود نداشت و کمک اتحادیه اروپا در چنین زمینه‌ای صورت گرفت. در مقابل، از زمان فروپاشی اتحاد جماهیر شوروی، اتحادیه اروپا همواره از کریدور شرق به غرب، از جمله ابتکار کریدور حمل و نقل اروپا، قفقاز، آسیا یا همان تراسیکا (TRACECA) حمایت کرده است.

کشورهای اتحادیه اروپا میلیون ها دلار برای اتصال شرق و غرب از طریق قفقاز جنوبی سرمایه گذاری کرده اند. با این وجود، در نشست بروکسل، کریدور زنگزور مورد حمایت اتحادیه اروپا قرار گرفت. بنابراین، با وجود برخی ملاحظات از سوی گروه های مخالف داخلی و بازیگران خارجی، اکنون از کریدور زنگزور در سوچی و بروکسل حمایت می شود.

در همین دوره، ترکیه یک نماینده ویژه برای عادی سازی روابط با ارمنستان تعیین کرده است. افتتاح این کریدور همچنین به افتتاح راه آهن قارص_گیومری بین ارمنستان و ترکیه منجر می شود. بنابراین کریدور زنگزور یکی از شروط اصلی عادی سازی روابط ترکیه و ارمنستان است. بر همین اساس، برخی از کارشناسان عقیده دارند که بدون عادی سازی روابط خود با ترکیه و آذربایجان، ارمنستان این کریدور آینده ای ندارد./ بازار