یکی از مناطقی که به باور کارشناسان کانون رقابت قدرت‌های جهانی و منطقه‌ای خواهد شد، آسیای میانه است که منابع مهم اقتصادی داراست. قزاقستان بزرگترین تولید کننده اورانیوم در جهان است که تخمین زده می‌شود ۱۵ درصد اورانیوم قابل بازیافت جهان را در اختیار داشته باشد، ازبکستان که هفتمین صادرکننده بزرگ اورانیوم در جهان است، ترکمنستان چهارمین ذخایر بزرگ گاز طبیعی جهان را در اختیار دارد و همچنین تاجیکستان دارای منابع مهم آبی برای تولید برق است.
از همین روی، ایران پس از فروپاشی شوروی توجه ویژه ای به آسیای میانه داشته است. در این میان، دولت ابراهیم رئیسی پس از زمان روی کار آمدن در ماه آگوست سال گذشته، سیاست خارجی خود را بر افزایش روابط اقتصادی و سیاسی با همسایگان و کشورهای آسیایی پایه‌گذاری کرده است.
همزمان که ایران در حال افزایش دسترسی خود به همسایگان آسیای مرکزی است، قدرت‌های بزرگ مانند ایالات متحده و روسیه تمرکز خود را به رقابت در اروپای شرقی و اقیانوس آرام معطوف کرده‌اند. درگیری در اوکراین که توجه جهان را به خود جلب کرده است مسیر ایران برای نیل به اهداف مورد نظر را هموار می‌کند.
بنابراین، ایران در حال حرکت به سمت استفاده از خلاء قدرت در آسیای میانه برای پیشبرد اولویت‌های سیاست خارجی خود است که بیشتر شامل مقابله با تحریم‌ها از طریق ایجاد راه‌های جدید تجارت است. تهران همچنین نفوذ قابل توجهی در افغانستان همسایه ایجاد کرده که اهرم‌های بیشتری را برای تعامل با آسیای مرکزی برای آن فراهم می‌کند.
به عنوان یک هدف اقتصاد، ایران از گسترش تجارت با همسایگان شرقی خود به شدت به دنبال ایمن نگه داشتن خود از اثرات فشار اقتصادی غرب است. اعمال مجدد تمامی تحریم‌های آمریکا توسط دولت ترامپ در سال ۲۰۱۸ باعث شد که اقتصاد ایران به دلیل کاهش فروش نفت و قطع ارتباط با بازارهای بین المللی وارد رکود شود.
بنابراین، ایران به دنبال هر فرصتی برای تقویت اقتصاد خود است. در واقع، ایران به طور تعامل با بازارهای آسیای مرکزی را فرصتی برای کاهش فشار اقتصادی غرب می‌داند، به ویژه اگر بتواند از تجارت با آسیای میانه به عنوان مبنایی برای تعامل عمیق‌تر با ابرقدرت‌های اقتصادی مانند هند و چین استفاده کند.
ایران همچنین علاقه‌مند به حفظ ثبات در آسیای مرکزی است. بی‌ثباتی در همسایگی افغانستان باعث شده است که میلیون‌ها افغان به ایران پناه ببرند که هزینه آن سالانه میلیاردها دلار برآورد می‌شود. بحرانی که مدیریت آن برای تهران چالش برانگیز است و هرگونه افزایش در جریان پناهجویان می‌تواند هزینه های تهران را چندین برابر کند.
کشورهای آسیای مرکزی نگرانی‌های مشابهی در مورد بحران پناهجویان افغان دارند. ازبکستان صراحتاً پناهجویان افغان را ممنوع کرده است، حتی با طالبان برای جلوگیری از هجوم پناهجویان همکاری می‌کند. مهار بحران پناهجویان یک نقطه مورد علاقه مشترک است که احتمالاً همکاری بین ایران و کشورهای آسیای مرکزی را تقویت می‌کند و می‌تواند به عنوان اساس تعامل دیپلماتیک، امنیتی و اقتصادی بیشتر عمل کند.
اما ایران برای رسیدن به اهداف خود در آسیای میانه با رقیب منطقه‌ای جدی یعنی ترکیه مواجه است که همانند ایران دارای ریشه‌های تاریخی، فرهنگی و زبانی با کشورهای آسیای میانه است. از همین روی این منطقه می‌تواند به یکی از کانون‌های رقابت ژئوپلتیک بین تهران و آنکارا تبدیل شود.
رجب اردوغان، رئیس‌جمهور ترکیه طی سفر رسمی از ۲۸ تا ۳۰ مارس ۲۰۲۱ به ازبکستان، با میرضیایف، همتای ازبکستانی خود یک سری توافق‌نامه‌های تجاری منعقد و همچنین تمایل خود را برای تبدیل همکاری بین کشورها به یک مشارکت استراتژیک ابراز کرد. هدف دو دولت افزایش ارزش تجارت از ۳.۶ میلیارد فعلی به ۱۰ میلیارد است.
با این حال، آنها نه تنها در مورد اقتصاد صحبت کرده‌اند، بلکه یک توافقنامه نظامی با تمرکز بر توسعه سیستم‌های دفاعی امضا کرده‌اند. این نشست تنها نشانه دیگری از تغییر رویکرد ترکیه در قبال منطقه است که به نظر می‌رسد نسبت به گذشته در برابر نفوذ خارجی بازتر است.
از قدرت نرم تا دیپلماسی واکسن
از دهه ۱۹۹۰، آنکارا به عنوان یک بازیگر ثانویه در منطقه آسیای میانه در نظر گرفته شد، چون ابزارهایش برای ایفای نقش فعال در این منطقه در واقع با روسیه و ایالات متحده قابل مقایسه نبود. اما با تمرکز بر ریشه‌های فرهنگی و قومی که رئیس جمهور وقت توگوت اوزال در سیاست خارجی آن را ترویج می‌کرد و هم بر عنصر اسلامی دکترین نئوعثمانی احمد داوود اوغلو تمرکز کرد.
بنابراین، آموزش، مذهب، فرهنگ و اقتصاد بخش‌هایی بودند که ترکیه در آنها روابط خود را با دولت‌های منفرد در منطقه برقرار کرده است، خواه آنها بخشی از شورای ترک بعنوان نهاد اصلی قدرت نرم آنکارا در جهان باشند یا خیر.
اولین ابزار مهم، مدارس فتح الله گولن بود که در آن زمان در همه کشورها افتتاح شد و متعاقباً بین سال‌های ۱۹۹۹ تا ۲۰۱۶ به دلایل سیاسی و مذهبی، علی‌رغم نقش اجتماعی بسیار مهمی که داشتند، تعطیل شدند. کودتای ۲۰۱۶ در ترکیه سپس آنکارا را وادار کرد تا به طور قطعی حتی برای تعطیلی آنها فشار بیاورد.
از سوی دیگر، همکاری اقتصادی در تمام این مدت هرگز شکست نخورده است. تمایل ترکیه این است که در سال‌های آتی افزایش تجارت با کشورهای منطقه را در بخش‌های مختلف به ویژه استراتژیک مانند تولید انرژی، تثبیت کند. در نهایت، با شیوع بیماری همه‌گیری کرونا، ترکیه نیز شروع به تامین تجهیزات پزشکی و واکسن کرد، اقدامی که وجهه آن را در سطح منطقه بیشتر تقویت کرده است.
جهش کیفیت در توافقات نظامی
به موازات قراردادهای اقتصادی، ترکیه یک سری قراردادهای نظامی نیز با کشورهای منطقه منعقد کرده است، به عنوان مثال، فروش پهپادهای بایراکتار بعنوان بهترین نمونه صنعت نظامی ترکیه که در جنگ قره‌باغ در سال ۲۰۲۰ و اکنون در جنگ اوکراین مورد استفاده قرار می گیرد، شدت گرفته است. قراردادهای همکاری نظامی با تاجیکستان، قزاقستان، علاوه بر توافق یک ماه پیش در تاشکند، امضا شده است.
در این میان تنها کشوری که هواپیماهای بدون سرنشین را خریداری و راه اندازی کرده است، قرقیزستان است. بیشکک در یک سال اخیر درگیر رویارویی پرتنشی با تاجیکستان در مورد مرزهای خود است. بنابراین پهپادهای ترکیه در یک نقطه امنیتی منطقه‌ای فعال هستند و در مرزهای کشوری که یک پایگاه روسی و یک پایگاه چینی در خاک خود دارد، مشغول فعالیت هستند. البته از لحاظ تاریخی، روسیه همیشه بزرگترین صادرکننده تسلیحات به آسیای میانه بوده است.
بنابراین افزایش قراردادهای نظامی و فروش تسلیحات مستقر، تغییر رویکرد ترکیه به منطقه را تأیید می‌کند. این موضوع در کنار قدرت نرم انکار بوده که در سی سال گذشته تمرکز زیادی روی آن داشته است.
بحران‌های سیاسی آسیای میانه و فرصت ترکیه
ترکیه توانست از مجموعه رویدادهای منطقه استفاده کند که زمینه سیاسی منطقه را تغییر داده است؛ ظهور جباروف در قرقیزستان، جنگ کوتاه میان تاجیکستان و قرقیزستان، به دست گرفتن قدرت توسط طالبان در افغانستان، بحران در قزاقستان و آغاز جنگ در اوکراین.
جباروف قبل از تصاحب قدرت در سال ۲۰۲۰ در قرقیزستان به دلیل مواضع ملی گرایانه‌اش و اینکه دفاع از مرز را مهمترین نبرد سیاسی خود قرار داده بود، شناخته می‌شد. درگیری با تاجیکستان در آوریل۲۰۲۱ ناشی از اختلافات ارضی بود و قرقیزستان بیشترین خسارت را متحمل شده است.
تصادفی نیست که در ماه ژوئن، ژاپاروف در یک دیدار رسمی با اردوغان ملاقات کرد و مدت کوتاهی پس از آن خرید هواپیماهای بدون سرنشین به سرانجام رسید. در این مورد، ترکیه از نیازهای رئیس جمهور قرقیزستان برای تقویت کنترل مرزها و عدم تسلیم شدن در مورد موضوعی که به قلب او نزدیک است، سوء استفاده کرده است.
در مورد مسئله افغانستان، ترس ترکیه از بی‌ثباتی احتمالی همسایگان شمالی، یعنی ازبکستان و تاجیکستان بود که از فعال‌ترین‌ها در طالبان بودند. ترکیه برای دفاع از کار خود در منطقه و منافع اقتصادی خود در افغانستان اقدام کرد. توافقنامه‌هایی مانند توافقی که در پایان ماه مارس سال گذشته با ازبکستان امضا شد، راهی برای جلوگیری از سرایت بی‌ثباتی احتمالی از کابل به کشورهای شوروی سابق است.
همچنین شرایط قزاقستان آخرین رویدادی است که ترکیه می‌تواند از آن برای تحکیم رویکرد منطقه‌ای خود استفاده کند چون دولت توکایف در قزاقستان را در موقعیت مبهمی قرار داده است. در حالی که نورسلطان (پایتخت قزاقستان) به خوبی می‌داند که نظام کنونی در ژانویه گذشته به لطف مداخله نیروهای حافظ صلح روسیه در سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) توانست خود را حفظ کند. در عین حال نگرانی‌ها از تکرار سناریوی اوکراین در شمال افزایش می‌یابد و باید توجه داشت که که هنوز اقلیت‌های روسی در آن زندگی می‌کنند.
دقیقاً به همین دلیل، اصلاحات ارتش قزاقستان که در هفته‌های اخیر پیشنهاد شد، فرصتی برای ترکیه است تا مشارکت خود را با قزاقستان در بخش نظامی تقویت کند، همچنین برای قزاقستان فرصتی برای بهبود زرادخانه خود و ساخت آن بوده تا کمتر به روسیه وابسته است.
در مجموع، آسیای میانه علاوه بر عرصه رقابت قدرت‌های جهانی مانند ایالات متحده، روسیه و چین است، قدرت‌های منطقه‌ای مانند ایران و ترکیه نیز به دنبال گرفتن سهم خود از این منطقه مهم اقتصادی هستند. اما به نظر می‌رسد که آنکارا گام‌های محکم‌تری نسبت به تهران در این راستا برداشته و با حضور در این کشورها تلاش دارد نقش مهمی در ترانزیت جهانی و جریان کالا از آسیا به اروپا داشته باشد.
