نویسنده : سید محمد حسینی/ سفیر سابق جمهوری اسلامی ایران در عربستان
سیاست خارجی ایران در یکی از حساس ترین بزنگاه های تاریخی خود قرار گرفته است. خطر وقوع جنگ نه تنها حاکمیت جمهوری اسلامی ایران بلکه ژئوپلتیک ایران را نشانه گرفته است. از یک سو امریکا و اسرائیل تهدید به جنگ می کنند و از سوی دیگر اروپا تهدید به استفاده از مکانیزم ماشه(snapback) و بازگشت همه تحریم های شورای امنیت سازمان ملل می کند که پیش از توافق برجام صادر شده بود. این تهدیدات یا بلوف هستند و یا واقعی ! اما منطق حکمرانی و عقل سلیم حکم می کند هر دو تهدید را باید جدی تلقی کرد و با همه ابزارها به دنبال دفع آنها بود. دیپلماسی به معنای کلاسیک آن یعنی سیاست ورزی و استراتژی به معنای کلاسیک آن یعنی جنگ، اکنون در اصلی ترین ابزار برای مقابله با تهدیدها شکل گرفته علیه ایران است و بالطبع دیپلماسی با همه وجوه آشکار و پنهان آن عقلایی ترین و کم هزینه ترین راه برای دفع تهدیدها است.
در کنار گفتگوهای غیرمستقیم و مستقیم با امریکا و اروپا و سایر بازیگران موثر، یکی دیگر از راهکارهای دیپلماتیک، بهره مندی از شکاف ها و فضاهایی است که در رقابت قدرت های بزرگ با یکدیگر و یا تعارض منافع بازیگران با یکدیگر ایجاد می شود. تعارض منافع میان بازیگران نظام بین الملل و رقابت میان قدرت های بزرگ همواره زمینه هایی برای کنشگری دیگر بازیگران ایجاد می کند. دولت های جمهوری اسلامی ایران در مقاطع مختلف ثابت کرده اند کنشگرانی قهار در بهره مندی از شکاف میان قدرت های بزرگ بوده اند. تعارض منافع میان رقبای منطقه ای نیز همواره فضایی برای کنشگری و بهره مندی برای سیاست خارجی ایران فراهم کرده است.
رصد و دیدبانی تحولات منطقه ای پس از ٧ اکتبر ٢٠٢٣ و به خصوص پس از روی کار آمدن ترامپ در امریکا نشان می دهد؛ میان امریکا و اسرائیل اختلافاتی در خاورمیانه ایجاد شده است. سوال کلیدی این است که آیا این اختلافات راهبردی است و یا اختلافاتی بر سر تعارض منافع است؟ برای پاسخ به این سوال می توان از تحلیل تاریخی و مقایسه دو مقطع تاریخی با هم کمک گرفت.
با آغاز جنگ جهانی دوم، انگلستان که در آن زمان یکی از قطب های قدرت جهانی بود و طی ٣٠ سال قیمومیت سرزمین های فلسطینی را بر عهده داشت و پدرخوانده اسرائیل محسوب می شد؛ بر اساس منافع استراتژیک خود در جنگ جهانی دوم تصمیم گرفت کفه حمایتی خود را از یهودیان مهاجر به فلسطین کم کند و به اعراب اضافه کند. این حمایت از اعراب در کتاب سفید چرچیل 1939 متجلی شد. کتاب سفید که در دوره قیمومیت سه بار تجدید چاپ شد، میزان مهاجرت یهودیان و اراضی اختصاص یافته به یهودیان را معین می کرد و چرچیل در کتاب 1939 محدویت های جدی برای مهاجرت یهودیان و محدودیت هایی برای اشغال سرزمین های فلسطینی برای یهودیان وضع کرد که با حمایت اعراب و اعتراض شدید یهودیان مواجه شد. در این کتاب 12 صفحه ای برای مهاجرت سقف ۴۵٠ هزار نفر و سقفی بیش از یک سوم اراضی فلسطین معین شد. یهودیان و صهیونیست های عصبانی از کتاب سفید شعار می دادند؛ *چنانچه طرف مقابل در جنگ جهانی دوم نظام فاشیستی هیتلر نبود؛ همه یهودیان به واسطه کتاب سفید 1939 به جنگ انگلستان می رفتند*
تصمیم انگلستان برای حمایت از کشورهای عربی البته بنا بر مصالح سیاست های جهانی انگلستان در حین جنگ جهانی دوم بود تا از اتحاد اعراب با شوروی و آلمان جلوگیری کند و منافع دائمی انگلیس در سوئز، خلیج فارس و هندوستان را حفظ نماید اما همین تغییر رویکرد موجب جدایی و طلاق عاطفی صهیونیست ها از انگلستان شد و صهیونیست ها را به دامان امریکا به عنوان حامی جدید سوق داد. حالا مشابهت های تاریخی را می توان در این مقطع پیدا کرد. امریکا منافع زیادی در جهان عرب به خصوص در خلیج فارس برای خود تعریف کرده است اما آیا این منافع موجب رها کردن اسرائیل و طلاق عاطفی اسرائیل از امریکا می شود؟ آیا اسرائیل از امریکا جدا شده و به سمت اروپا می رود تا زین پس نیروی نیابتی اروپا در خاورمیانه باشد؟ قضاوت در این باره کمی زود است و شاید بتوان گفت جدا شدن اسرائیل از امریکا و اتکاء محض به اروپا، تحلیلی با پشتوانه های نظری ضعیف است. قدر متقین اما می توان تعارض منافع میان امریکا و اسرائیل در خاورمیانه را امری مسلم دانست و از شکاف ایجاد شده برای کاهش تهدیدات علیه ایران بهره برد. چگونه؟ به نظر می رسد تقویت روابط ایران با کشورهای عربی حوزه خلیج فارس به خصوص عربستان می تواند بازی چند سر برد برای ایران ایجاد کند که یکی از آنها؛ استفاده بهینه از تعارض منافع امریکا و اسرائیل به سود ایران است: بهبود و توسعه روابط ایران و عربستان در شرایط کنونی مزایای پیش رو را برای ایران به همراه دارد:
1) توسعه روابط با عربستان؛ لابی عربستان در امریکا را در جهت دور کردن جنگ از منطقه فعال می کند؛
2) امریکا را به توافقی مرضی الطرفین با ایران ترغیب خواهد کرد؛
3) فرایند عادی سازی عربستان با اسرائیل را (که در مختصات خود ، ٧ اکتبر ثانویه است و ساختار قدرت در جهان اسلام را به ضرر ایران تغییر می دهد)؛ تا مدت ها به تعویق می اندازد؛
4) نقشه اسرائیل برای ایجاد دوقطبی میان ایران و اعراب و پروژه منزوی سازی و یا «کنارگذاری» ایران ( Irrelevance) از ترتیبات سیاسی و اقتصادی منطقه را با چالش جدی مواجه می کند؛
5) توسعه روابط با عربستان در بستری پایدار و مبتنی بر منابع داخلی، ژئوپلتیک منطقه ای و الزامات سیستمیک؛ ثبات در خلیج فارس را تقویت و بالمآل عناصر منطقه گرایی درون زا را فعال می کند.
6) توسعه روابط با عربستان، سیاست همسایگی ایران با سایر کشورهای عربی را تسهیل و ظرفیت های سیاسی و اقتصادی ایران را در منطقه آزاد خواهد کرد.
