به گزارش مسیر اقتصاد پس از روی کار آمدن ابراهیم رئیسی به عنوان رئیس جمهور ایران، آسیای مرکزی به عنوان یکی از اولویت‌های سیاست خارجی ایران مطرح شد. رسانه انگلیسی میدل ایست مانیتور، درخصوص اقدامات ایران برای گسترش روابط با کشورهای آسیای میانه مقاله‌ای منتشر کرده است که حاوی نکات قابل توجهی است. بر اساس این مقاله، در دوره کاهش قدرت روسیه در این منطقه و رقابت فزاینده بین بازیگران مختلف مانند چین و ترکیه، ایران دیپلماسی فعال در آسیای مرکزی را دنبال می‌کند. رئیسی پس از انتخاب به عنوان رئیس جمهور، با انجام اولین سفر رسمی خود به دوشنبه، یخ روابط بین تاجیکستان و ایران را آب کرد. وی همچنین در مناسبت‌های مختلف با رؤسای جمهور قزاقستان، ترکمنستان و قرقیزستان دیدار و مجموعه‌ای از تفاهم‌نامه‌ها را برای تقویت همکاری‌های تجاری، مبادلات فرهنگی، کشاورزی و تولیدی با کشورهای آسیای مرکزی امضا کرد.
انگیزه ایران از توسعه روابط با آسیای مرکزی
یکی از مهم ترین دلایل روی آوردن ایران به آسیای مرکزی، جلوگیری از انزوای فزاینده اقتصادی آن است. در سطح جهانی، بن بست مذاکرات هسته‌ای با آمریکا و اعمال تحریم‌های جدید اتحادیه اروپا علیه ایران به دلیل کمک‌های نظامی به روسیه، پیچیدگی روابط تهران با کشورهای غربی را بیشتر کرد. همچنین در سطح منطقه‌ای، تنش‌زدایی اخیر ترکیه با عربستان سعودی، امارات متحده عربی و به ویژه رژیم صهیونیستی در خاورمیانه، توازن قوای منطقه را تغییر داد که تهدیدی بر سیاست منطقه‌ای تهران است. همچنین تقویت روابط آذربایجان-ترکیه و همکاری رو به رشد آذربایجان و رژیم صهیونیستی، ظرفیت‌های سیاسی ایران را محدود می‌کند.
چرخش ایران به آسیای مرکزی این انزوا را می‌شکند، قدرت فزاینده ترکیه در آسیای مرکزی را متعادل می‌کند و قدرت سیاسی آن را از طریق نیروهای طرفدار خود افزایش می‌دهد. علاوه بر این، افزایش همکاری با کشورهای آسیای مرکزی راه ایران برای الحاق به اتحادیه اقتصادی اوراسیا و سازمان همکاری شانگهای هموار خواهد کرد که در راستای مقابله با تحریم‌های غرب و انزوای سیاسی آن حیاتی است. البته عضویت ایران در سازمان همکاری شانگهای در ماه سپتامبر پذیرفته و احتمالاً عضویت آن از آوریل ۲۰۲۳ کامل می‌شود.
کشورهای آسیای مرکزی نقش مهمی در تبدیل شدن به هاب ترانزیتی بین اتحادیه اروپا و چین ایفا می‌کنند. اختلال در کریدور شمالی ابتکار کمربند و جاده از طریق روسیه به دلیل جنگ اوکراین، فرصت‌های بسیاری برای تهران ایجاد می‌کند تا محموله‌های کریدور شمالی را جذب و نقش استراتژیک خود را از طریق تجارت اوراسیا افزایش دهد. درآمد هر تن کالایی که از خاک ایران عبور می‌کند تقریباً ۱۰۰ دلار یعنی تقریبا معادل قیمت هر بشکه نفت است که می‌تواند منافع اقتصادی بسیاری برای کشور به همراه داشته باشد.
چالش‌های پیشروی روابط ایران و کشورهای آسیای مرکزی
با وجود انگیزه‌های مذکور در همکاری ایران و آسیای مرکزی، محدودیت‌هایی هم در این راستا وجود دارد. نخست اینکه، باوجود اظهارات سیاسی سازنده روسای جمهور آسیای مرکزی، هنوز تردید قابل توجهی در مورد ایران در سطح عمومی وجود دارد. براساس نظرسنجی در ماه مه و ژوئن، ۵۲ درصد از تاجیک‌ها درباره موضع ایران در قبال کشورشان ایده‌ای نداشته‌اند. این نسبت برای ازبکستان، قزاقستان و قرقیزستان به ترتیب ۴۷ درصد، ۳۰ درصد، ۲۹ درصد است. البته این موضوع لزوماً تعامل آینده با ایران را تهدید نمی‌کند، اما احتمالا ایجاد مشارکت بلندمدت را با چالش مواجه کند.
همچنین این پرسش مطرح می‌شود که آیا کشورهای آسیای مرکزی مایل به گسترش روابط با کشوری که تحت تحریم قدرت‌های جهانی است خواهند بود؟ در ضمن اگرچه ایران به عنوان یک کشور ترانزیتی دارای اهرم‌های ژئوپلیتیکی بوده، اما زیرساخت‌های فیزیکی آن قدیمی و بیش از حد مورد استفاده قرار گرفته است. باید توجه داشت که به دلیل تحریم‌های غرب، شرکت‌های بین‌المللی از سرمایه‌گذاری در کشور اجتناب می‌کنند.
البته به باور بسیاری از کارشناسان، توافقنامه همکاری راهبردی ۲۵ ساله ایران و چین که در سال ۲۰۲۱ امضا شد، می‌تواند این وضعیت را تغییر و زیرساخت‌های آن را به سرعت بازسازی کند. احتمالا این فرض نیز درست نباشد، چون به نظر می‌رسد انگیزه اصلی چین از این توافق مبادله نفت تخفیف‌دار در ازای کالاهای خود باشد. همچنین کریدور میانی که از آسیای مرکزی، دریای خزر، آذربایجان، گرجستان و ترکیه می‌گذرد، به عنوان یک مسیر جایگزین با قابلیت‌های بیشتر برای ایجاد زیرساخت‌های بهتر در حال توسعه است.
در مجموع و باوجود این چالش‌ها، ایران به دنبال گسترش بیشتر روابط خود با آسیای مرکزی پرتلاطم است. به‌ویژه در شرایطی که بنادر آن اهمیت استراتژیک پیدا کرده‌اند، چون بخش عمده تجارت جهانی به سمت آسیای شرقی منحرف و جنگ روسیه علیه اوکراین همچنان شعله‌ور است. بنابراین برای تهران، رابطه با کشورهای آسیای مرکزی بهترین راه برای غلبه بر تحریم‌ها و ایجاد مسیرهای جدید درآمدی است.
