در دنیای امروز اکثر کشورها به دنبال تقویت یکپارچگی‌های اقتصادی منطقه‌ای و توافقنامه‌های دو یا چند جانبه هستند تا هم بتوانند از مزایای یکدیگر بهره‌مند شوند و هم تاثیرگذاری تهدیدهای احتمالی را کاهش دهند.
در همین راستا کشور ما نیز به دنبال انعقاد پیمان‌های بلندمدت دوجانبه به ویژه با دو هم‌پیمان راهبردی خود یعنی چین و روسیه در قالب همکاری ۲۵ و ۲۰ ساله است. هر چند توافق ۲۰ ساله با روسیه برای دومین بار تمدید خواهد شد که میتواند تاثیرات امنیتی، اقتصادی و سیاسی زیادی را در پی داشته باشد بطوریکه در روزهای اخیر شاهد علاقه رهبران دو کشور برای این توافقنامه بوده‌ایم.
توافق ۲۰ ساله با روسیه میتواند از ابعاد گوناگون بر روابط دوجانبه تاثیرگذار باشد. باید توجه داشت که دو کشور روسیه و ایران با وجود همسویی در میدان سیاست، نتوانسته‌اند سهم بالایی در تجارت دو کشور داشته باشد بطوریکه براساس آمار رسمی گمرک ایران، ارزش مبادلات تجاری ایران و روسیه در بازه زمانی ۲۱ مارس تا ۲۲ اکتبر سال ۲۰۲۱، ۱.۱۶۸ میلیارد دلار بود که از این میزان ۳۱۷ میلیون دلار صادرات ایران به روسیه و ۸۵۱ میلیون دلار سهم صادرات روسیه به ایران بوده است که در مقابل حجم تجم تجارت تقریبا ۲۰ میلیارد دلاری ترکیه و روسیه رقم مطلوبی نیست.
البته این روند در سالهای اخیر روند افزایشی داشت، بطوریکه مجموع تجارت دوجانبه میان دو کشور از یک میلیارد و هفتصد و پنجاه میلیون دلار در سال ۲۰۱۸، به دو میلیارد دلار در سال ۲۰۱۹ افزایش یافته که صادرات ماشین آلات، فولاد، کالاهای کشاورزی از روسیه، و میوه، سیزیجات، و لبنیات از ایران را در برمی‌گیرد.
از همین روی به نظر می‌رسد که این بار مسکو در دو محور انرژی و ترانزیت به دنبال تعمیق روابط اقتصادی خود با تهران است. باید توجه داشت که دو موضوع مذکور، انرژی و حمل و نقل، ماهیت بلندمدت دارند که میتواند نوید آینده مثبت در روابط دوجانبه باشد.
البته در دنیای کنونی بیشتر کشورها رویکردهای امنیتی و سیاسی خود را هم براساس منافع اقتصادی تنظیم می‌کنند. از همین روی کاظم جلالی، سفیر ایران در مسکو که در میان جمعی از بازرگان‌های ایرانی در مسکو سخن می‌گفت به این نکته اشاره کرد که ایران و روسیه همکاری‌های دیپلماتیک و امنیتی دارند، اما این روابط نمی‌‍تواند راهبردی شود مگر آن که همکاری‌های اقتصادی نیز افزایش یابند.
کریدوری برای نتیجه برد-برد
در واقع ایران امیدوار است که روابط اقتصادی نزدیک‌تر با روسیه بعنوان بزرگترین اقتصاد پیمان اوراسیا و عضو موثر شانگهای بتواند با دیگر همسایگان در آسیای مرکزی و قفقاز جنوبی کمک کند. همچنین کریدور ۴۵۰۰ مایلی بین المللی حمل و نقل شمال و جنوب (INSTC) که در روزهای اخیر در مورد راه اندازی آن سخن به میان می آید و خط آهن، راه زمینی و کشتیرانی را در بر می‌گیرد و هند را از طریق ایران به روسیه وصل میکند، یکی از این موارد است. INSTC فاصله‌ها و هزینه‌های حمل و نقل از جنوب آسیا به اروپا از طریق ایران و روسیه را کاهش می‌دهد.
روسیه، ایران و هند در سال ۲۰۲۰، توافق نامه INSTC را امضا کردند و با آن که روند پیشرفت در این زمینه کند بوده، اما به نظر روزهای روشن در راه است. جمهوری آذربایجان نیز در INSTC مشارکت دارد و فراهم کردن بخش مهمی از راه آهن را بر عهده دارد.
باکو تاکنون ۵۰۰ میلیون دلار از هزینه یک میلیارد و صد میلیون دلاری اتصال شبکه خط آهن ایران و جمهوری آذربایجان از شهر رشت به آستارا را فراهم کرده است. ایران نیز مشتاق تکمیل مسیر راه آهن است اما مشکلات مربوط به تعهدات مالی مانع این کار شده است. همچنین هند نیز در سالهای اخیر علاقه زیادی برای اتصال به کشورهای منطقه اوراسیا داشته است که این کریدور میتواند این مهم را محقق کند.
در ضمن کریدور علاوه بر کمک به کاهش تاثیر تحریم‌های غرب علیه تهران، موجی دستیابی کشورهای آسیای میانه و قفقاز به خلیج فارس نیز خواهد شد. روسیه نیز از طریق این کریدور میتواند دسترسی به بازار تشنه انرژی هند را تسهیل کند که سهم تقریبا ۳۰ درصدی در مبادلات دوجانبه دارد.
مسکو در نظر دارد بندر تازه‌ای در نزدیکی شهر لاگان در ساحل بخش روسیه خزر ایجاد کند. این بندر یک میلیارد و ششصد میلیون دلاری با ظرفیت ۱۲.۵ میلیون تن، قرار است به طور عمده تجارت روسیه با ایران و هند را افزایش دهد. تردد کانتینری قرار است به طور عمده از ایران به هند و کشورهای خلیج فارس جریان داشته باشد. در واقع نتایج و پیامدهای کریدور شمال-جنوب برای تمام کشورهای اصلی و پیرامون آن تاثیر مثبت داشته باشد.
موضع دور و نزدیک در قفقاز
اتصال ریلی نخجوان به سرزمین اصلی جمهوری اذربایجان یکی از پیش نیازهای توافق آتش بس سه جانبه بین روسیه، ارمنستان و آذربایجان بود که به جنگ قره باغ کوهستانی پایان داد هرچند که در مورد مبحث حاکمیتی اختلافات اساسی وجود دارد.
اما در مجموع این پیوند میتواند برای تمام قدرت‌های اطراف قفقاز مفید باشد. این راه آهن علاوه بر اینکه دسترسی آذربایجان به نخجوان که منطقه غربی آن در امتداد مرز با ایران است را برای باکو فراهم میکند، برای ارمنستان، به این معنی است که این کشور از طریق نخجوان با آذربایجان ارتباط ریلی خواهد داشت و همچنین به یک کشور ترانزیتی برای مسیرهای شمال-جنوب تبدیل خواهد شد. در نهایت، برای روسیه و ایران، این ارتباط ریلی به این معنی است که کشورها یکی از گلوگاه‌های اصلی توسعه کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب را حل خواهند کرد.
اما با این وجود هر دو کشور از نفوذ فزاینده ترکیه و قفقاز جنوبی که کریدور مذکور آن را تشدید میکند، در واقع ناخرسند هستند. البته روسیه سعی کرده است تا با اتصال به این راه آهن از پروژه های مشابه چین عقب نماند اما ایران هنوز به نظر می رسد که خود را در انی توافق دست خالی می بیند. بنابراین موضوع قفقاز نیز میتواند مخرج مشترکی در روابط تهران-مسکو باشد.
بلندپروازی مسکو در خاومیانه
به نظر می رسد که با خروج تدریج ایلات متحده از خاورمیانه کشورهای عربی مانند امارات و عربستان متمایل به روسیه و چین شده‌اند. اکنون خاورمیانه به طور فزاینده‌ای به سمت روسیه متمایل شده است وقتی می‌گوییم خاورمیانه، منظور کل منطقه‌ای از افغانستان تا مراکش را شامل می‌شود. در واقع به باور برخی از کارشناسان روسیه در حال تشکیل بلوک قدرت جدید در خاورمیانه است.
از همین روی این کشور به دنبال تعمیق روابط اقتصادی خود با اعراب است، برای نمونه براساس تفاهم مسکو و ابوظبی گردش تجاری دو کشور در پنج سال آینده به ۲۰ میلیارد دلار افزایش خواهد یافت. همچنین در حال حار نزدیک به ۹۰ درصد از کل سرمایه گذاری روسیه در جهان عرب در امارات انجام می‌شود.
همچنین امارات به طور قابل توجهی در روسیه سرمایه گذاری میکند بطوریکه حدود ۸۰ درصد از کل سرمایه گذاری‌های اعراب در اقتصاد روسیه را تشکیل می‌دهد. یا تعداد شرکت‌های روسی فعال در امارات به ۴۰۰۰ رسیده است. میخائیل میشوستین، نخست وزیر روسیه هفته گذشته نیز گفته بود که در سال ۲۰۲۰، گردش تجاری بین دو کشور به ۳.۳ میلیارد دلار بود که این رقم در ۱۰ ماه اول سال ۲۰۲۱ از مرز از ۴ میلیارد دلار عبور و به رکورد جدیدی رسیده است.
بنابراین روسیه برای دستیابی به بازار کشورهای عربی نیاز به مسیر مطمئن و امن ایران است تا رویای دیرین روسها که همانا دستیابی به آبهای گرم خلیج فارس است را محقق کند.
تفاهم پولی
این احتمال وجود دارد که یک توافق شامل کار مداوم و پیوسته برای ادغام سیستم پرداخت پرداخت روسیه و ایران و بخش‌های بانکی برای تشویق سرمایه‌گذاری صورت بگیرد. هر دو کشور در سپتامبر گذشته توافق کردند که با ارزهای ملی تجارت کنند. در همین راستا نیز اخیر «ولادیمیر اوبیدنوف» رئیس شورای تجاری روسیه و ایران در اتاق بازرگانی و صنایع این کشور اعلام کرد که روش کلیرینگ پرداخت‌ها با ارزهای ملی بین کارفرمایان ایرانی و روسی آغاز بکار کرده است. این سامانه به این گونه است که خریدار ایرانی در کشور خود کالای ساخت روسیه را با ارز ملی ایران (ریال) خریداری میکند و خریدار روس نیز در روسیه کالای ایرانی را با پول ملی روسیه یعنی روبل خریداری می کند.
همچنین صحبت از ایجاد یک بانک مشترک اسلامی در دسامبر سال گذشته بود. با این حال، یکی از بازیگران اصلی روسیه برای چنین موسسه‌ای – Tatfondbank تاتارستان – است و ایران ترجیح داده است در صورت امکان با مناطق اسلامی روسیه همکاری کند.
در مجموع روسیه و ایران همچنین دارای تعدادی منافع مشترک ژئوپلیتیکی در خاورمیانه بزرگ هستند، از جمله مبارزه با افراط گرایی سنی در سوریه، عراق و افغانستان، و حفظ یک رژیم حاکمیتی باثبات در دریای خزر که بازیگران غربی را مستثنی می کند./ تحلیل بازار
