کشورهای حاشیه خزر قصد دارند حضور خود را در بازار جهانی انرژی گسترش دهند. مانند ۲۵ سال پیش، آنها تلاش می کنند تا منابع هیدروکربنی خزر را به عنوان یک ذخیره استراتژیک که قادر به تأثیرگذاری بر بازار جهانی انرژی است، ارتقا دهند.
بدتر شدن روابط روسیه و غرب برای کشورهای حاشیه خزر فرصتی برای ورود به بازارهای جدید و گسترش حجم عرضه نفت و گاز از طریق زیرساخت‌های موجود ایجاد کرد.
طی دهه‌های گذشته، خط لوله جدیدی در منطقه خزر ایجاد شده است که به کشورهای دریای خزر اجازه می‌دهد منابع هیدروکربنی خود را به بازار اروپا و چین عرضه کنند. بااین‌حال هیدروکربن‌های خزر هنوز در بازار جهانی جایگاه مطلوبی ندارند. پیش‌بینی افزایش چندبرابری تولید نفت و گاز در کشورهای حاشیه خزر و احتمال صادرات آنها به بازار خارجی محقق نشد. دلیل اصلی آن مشکلات تولید در میادین خزر، نبود زیرساخت‌های لازم و کریدورها بود.
تغییرات جهانی در بازار نفت و گاز، از جمله تغییرات مرتبط با بدتر شدن روابط روسیه و کشورهای غربی، فرصت جدیدی را برای کشورهای حاشیه دریای خزر فراهم کرده است تا بتوانند جغرافیای عرضه منابع هیدروکربنی خزر را گسترش داده و سهم خود را در بازار نفت و گاز افزایش دهند. براین‌اساس در سال‌های اخیر قزاقستان، ترکمنستان و آذربایجان سیاست‌هایی را برای ارتقای جایگاه خود در بازار نفت و گاز اتخاذ کرده‌اند.
آذربایجان امید بیشتری دارد
در بین کشورهای نامبرده شده آذربایجان فعال‌ترین است و سعی می‌کند از تضعیف همکاری انرژی بین روسیه و اتحادیه اروپا و به‌طورکلی درگیری بین روسیه و غرب حداکثر استفاده را ببرد. اجرای کریدور گاز جنوبی به باکو اجازه داد تا منابع هیدروکربنی خود را هر چند اندک مستقیماً به بازار اروپا عرضه کند. اخیراً آذربایجان به امید جایگزینی گاز روسیه، سناریوهایی را برای گسترش حضور خود در بازار اروپا در نظر گرفته است. بااین‌حال، چنین طرح‌هایی با مشکلاتی همراه است.
اولاً تولید منابع هیدروکربنی در آذربایجان هیچ افزایشی نداشته است. به‌عنوان‌مثال، در سال ۲۰۱۱ در آذربایجان، تولید نفت به ۴۵.۳۷ میلیون تن و تولید گاز به ۲۶ میلیارد متر مکعب رسید. بعد از ۱۰ سال، در سال ۲۰۲۲، این کشور ۴۶.۷ میلیارد متر مکعب گاز و ۳۲.۶ میلیون تن نفت و میعانات تولید کرده است. مشاهده می‌شود در دهه اخیر در آذربایجان تولید با سرعت کمی افزایش یافته است. شیب مثبت تولید گاز به آذربایجان اجازه داد تا روی افزایش صادرات به اروپا حساب کند. در سال ۲۰۲۱، ۸ میلیارد متر مکعب گاز صادر شد و مطابق برنامه قرار است تا سال ۲۰۲۳ این رقم تا ۱۲ میلیارد متر مکعب افزایش یابد. تا سال ۲۰۲۷، حجم عرضه به بازار اروپا باید به ۲۰ میلیارد متر مکعب در سال برسد. برنامه‌های افزایش صادرات تا حد زیادی به توسعه میادین خزر وابسته است. در سال ۲۰۲۴، انتظار می‌رود که تولید گاز از لایه‌های عمیق میدان‌های آذری – چراغ – گونشلی آغاز شود.
مشتریان اصلی منابع هیدروکربنی آذربایجان ایتالیا، ترکیه و گرجستان هستند. در آوریل سال جاری، آذربایجان تفاهم‌نامه‌ای را با اتحادیه اروپا در زمینه تشکیل زیرساخت‌های جدید امضا کرد. در آینده، این کشور باید از طریق ساخت‌وسازهای جدید و افزایش ظرفیت خطوط لوله موجود به مجارستان، رومانی، بلغارستان و اسلواکی گاز دریای خزر را برساند.
هدف اتحادیه اروپا از ارائه چنین ابتکاری بیرون‌راندن روسیه از بازار گاز اروپا بود. اتحادیه اروپا با اتخاذ چنین سیاست‌هایی خود را با ریسک کمبود گاز درگیر می‌کند. درعین‌حال، سیاست‌های اتحادیه اروپا به نفع آذربایجان است تا از درگیری غرب با روسیه برای افزایش درآمدهای گازی استفاده کند.
کریدورهای انرژی قزاقستان
در طول ۳۰ سال گذشته، در قزاقستان زیرساخت‌های ارسال منابع هیدروکربنی به بازار خارجی توسعه یافته است. یک مسیر مطمئن از طریق خاک روسیه دسترسی قزاقستان را به بازار خارجی فراهم می‌کرد. سایر مسیرهای جایگزین برای صادرات منابع هیدروکربنی بارها به عنوان گزینه‌های بالقوه مورد بحث قرار گرفته است. با این حال، به دلایل مختلف، هیچکدام از آنها اجرایی نشده‌اند.
در سال 2022، موضع قزاقستان تغییر کرد. قزاقستان شروع به اجرای فعالانه ایده ایجاد مسیرهای جایگزین برای انتقال منابع هیدروکربنی نمود. شرط کلیدی این مسیرها که رئیس جمهور قزاقستان آن را تدوین کرده است این بود که مسیرهای جدید نباید از خاک روسیه عبور کنند. رئیس جمهور قزاقستان وظیفه ایجاد مسیرهای جایگزین صادرات نفت را تعیین کرد و به دولت و شرکت KazMunayGas دستور داد روی گزینه بهینه برای اجرای مسیر ترانس خزر و امکان جذب سرمایه‌گذار در پروژه تنگیز کار کنند. قزاقستان در حال بررسی گزینه‌هایی برای تشکیل یک کریدور انرژی جایگزین است تا روسیه را دور بزند . یک گزینه ایده آل برای قزاقستان ایجاد یک خط لوله در امتداد کف دریای خزر است که هیدروکربن‌های قزاقستان را به خاک آذربایجان برساند. با این حال، قزاقستان با توجه به روند طولانی توافق بر سر ساخت خط لوله نفتی ترانس خزر با سایر کشورهای حاشیه دریای خزر، خطرات زیست محیطی و همچنین نزدیک‌تر شدن روابطش با روسیه و ایران، بر تحویل نفت به آذربایجان از طریق نفتکش تکیه کرد. با این روند انتظار نمی‌رود که در کوتاه‌مدت تغییر جهش داری در صادرات نفت قزاقستان اتفاق بیافتد؛ اما نکته قابل توجه این است که قزاقستان به دنبال ایجاد تنوع در صادرات است.
توجه اصلی بر خط لوله نفت باکو – تفلیس – جیهان (BTC) متمرکز است که طرف قزاقستان انتظار دارد از طریق آن نفت خود را به بازار خارجی عرضه کند. ما در مورد عرضه نفت در حجمی صحبت می‌کنیم که در آینده باید به 20 میلیون تن برسد.
در ژوئن 2023، شرکت قزاقستانی KazMunayGas و شرکت دولتی نفت آذربایجان (SOCAR) یادداشت همکاری راهبردی در مورد ترانزیت نفت قزاقستان از طریق خاک آذربایجان امضا کردند. این سند شرایط و اصول کلی همکاری بین کشورها را در مورد افزایش ظرفیت برای ترانزیت نفت قزاقستان از طریق خط لوله باکو – تفلیس – جیهان تعیین کرد. پیش از این، در سال 2022، این شرکت ها قراردادی پنج ساله منعقد کردند که بر اساس آن سالانه 1.5 میلیون تن نفت از قزاقستان ترانزیت می‌شود.
بااین‌حال، اجرای آن با مشکلات متعددی روبه‌روست. در مقایسه با کنسرسیوم خط لوله خزر (CPC)، این مسیر تعرفه‌های بیشتری برای پمپاژ نفت دارد. عامل دوم کمبود نفتکش در قزاقستان است. در نهایت لازم است ترمینال کشتیرانی در آکتائو و ترمینال پذیرش در سنگچال آذربایجان که ظرفیت آن 1.5 میلیون تن است نوسازی شود. ظرفیت باکو – تفلیس – جیهان نیز باید افزایش یابد. اجرای همه فعالیت‌ها می‌تواند زمان زیادی را ببرد.
قزاقستان تاکنون دو نفتکش به ظرفیت هر کدام ۸ هزار تن خریداری کرده است. قزاقستان برای فعالیت در دریای سیاه که از طریق آن نفت به بازار خارجی منتقل می‌شود، قصد دارد دو نفتکش دیگر با وزن ۸۰ هزار تن خریداری کند. خرید نفتکش برای عرضه نفت مشکل ایجاد مسیر جایگزین را حل نمی‌کند. چنین تلاش‌هایی بر حجم نفت عرضه شده از طریق کنسرسیوم خط لوله خزر تأثیری نخواهد داشت.
مسیر دیگر صادرات نفت قزاقستان از طریق خط لوله دروژبا روسیه است. این کشور نفت را از قزاقستان به آلمان می‌رساند. در سال ۲۰۲۳، سهمیه ۱.۲ میلیون تنی به قزاقستان اعطا شد، اما سرعت عرضه از حجم برنامه ریزی شده عقب است. علاوه بر این، این مسیر دارای محدودیت‌های فنی است که اجازه نمی‌دهد به‌عنوان جایگزینی برای کنسرسیوم خط لوله خزر در نظر گرفته شود.
در آینده، تلاش‌های قزاقستان ممکن است موثر واقع شود. با این حال، نیازی به صحبت در مورد تغییر جهت صادرات نفت قزاقستان از مسیر روسیه نیست. مسیر ترانس خزر تعادل نفتی را که از خاک روسیه و سایر مسیرها عبور می‌کند، تغییر نخواهد داد. در حال حاضر، کنسرسیوم خط لوله خزر همچنان مسیر اصلی صادرات است. در سال ۲۰۲۲، ۵۸.۷ میلیون تن از طریق آن پمپاژ شد و در سال ۲۰۲۳ افزایش حجم عرضه به ۶۳.۵ میلیون تن پیش‌بینی می‌شود و در آینده ممکن است ظرفیت خط لوله نفت به ۸۲ میلیون تن افزایش یابد.
بنابراین، قزاقستان سیاستی را برای تنوع بخشیدن به مسیرهای عرضه نفت به بازار خارجی در غیاب فرصت‌های واقعی برای تغییر اساسی جغرافیای عرضه و افزایش حجم صادرات در مسیرهای جایگزین، اجرا می‌کند.
پروژه های ترکمنستان
ترکمنستان در حال اجرای استراتژی متنوع‌سازی مسیر است و انتظار دارد موقعیت‌های کلیدی را در صادرات منابع هیدروکربنی اشغال کند. جاه طلبی‌های ترکمنستان با برآوردهای تولید گاز در گالکینیش که یکی از بزرگترین میدان‌هاست، پشتیبانی می‌شود. همانند دهه ۹۰، عشق آباد به دنبال جلب توجه بیشتر کشورهای غربی و شرکت‌های نفت و گاز به منابع خود است. در آوریل ۲۰۲۳، مسئولان کشور اعلام کردند که تولید در میدان گالکینیش می تواند به ۲۰۰ میلیارد متر مکعب گاز در سال افزایش یابد. در حال حاضر سطح تولید در میدان گالکینیش حدود ۳۰ میلیارد متر مکعب است.
برنامه‌های ترکمنستان متکی به پروژه های خط لوله تاپی، ترانس خزر و خط چهارم چین که هنوز ساخته نشده‌اند.
پروژه تاپی هیدروکربن‌های ترکمنستان را به هند می‌رساند. این پروژه در دهه ۹۰ قرن گذشته بررسی شد و هنوز اجرا نشده است. در ماه سپتامبر سال جاری، نمایندگان افغانستان توانایی و آمادگی خود را برای مشارکت و حفاظت ازخط لوله گاز را اعلام کردند. با این حال، طرفین هنوز فعالیت اجرایی نداشند.
پروژه بالقوه دیگری که شانس اجرا دارد، احداث خط چهارم خط لوله ترکمنستان به چین است. با احداث این خط حجم عرضه گاز به چین افزایش زیادی پیدا می‌کند و اعتقاد بر این است که این گاز در مرحله دوم توسعه میدان گالکینیش تامین خواهد شد.
گاز ترکمنستان به دنبال نفوذ به بازار اروپا از طریق ساخت خط لوله گاز ترانس خزر است. ایده این پروژه جدید نیست. با این حال، پروژه هنوز فراتر از ایده پیشرفت نکرده است. در سال‌های اخیر هیچ تغییر اساسی در شرایط عرضه و توسعه زیرساخت‌ها برای افزایش توان ترکمنستان در صادرات گاز دیده نشده است. عشق آباد ایده ساخت خط لوله گاز در دریای خزر را پذیرفته است. در این راستا کشورهای غربی از او حمایت سیاسی می‌کنند. اتحادیه اروپا با توجه به پیچیدگی و صرفه نداشتن پروژه ترنس خزر نسبت به آن کم رغبت شده است. اتحادیه اروپا قصد ندارد چندین میلیارد دلار برای اجرای پروژه خط لوله گازی که از نظر فنی آماده نیست سرمایه‌گذاری کند. با وجود این، ترکمنستان برای متقاعد کردن کشورهای غربی اصرار و تلاش دارد. یکی از مباحث کشورهای حاشیه دریای خزر پیش بینی‌های مربوط به سطح تولید گاز در ترکمنستان است. عشق آباد انتظار دارد که در آینده نزدیک بتواند تولید خود را چندین برابر کند.
در حال حاضر برای ترکمنستان برنامه‌ریزی برای استفاده از زیرساخت‌های موجود در کشورهای حاشیه خزر واقع‌بینانه‌تر به نظر می‌رسد. عشق‌آباد تصمیم دارد از طریق خاک ایران و آذربایجان، مبادلات سوآپ به مجارستان برقرار کند. این قرارداد در سپتامبر ۲۰۲۳ امضا شد. ترکیه در اجرای این ایده مشارکت دارد و باید از پمپاژ گاز ترکمنستان از طریق خطوط لوله گاز ترانس آدریاتیک و ترانس آناتولی اطمینان حاصل کند. اما در اینجا نیز گاز ترکمنستان با مشکل محدود بودن کریدور گازی جنوب مواجه است.
گزینه آذربایجان این است که بخش کوچکی از خط لوله گاز که به دریای خزر و میدان‌های ترکمنستان ختم می‌شود تکمیل گردد. بر اساس برآوردهای مختلف، مدت زمان ساخت می‌تواند چندین ماه طول بکشد. اجرای این پروژه حدود ۶۰۰ میلیون دلار نیاز دارد.
چشم انداز صادرات خزر
کشورهای حاشیه خزر به امید تنوع بخشیدن به مسیرهای عرضه منابع هیدروکربنی به بازارهای خارجی و افزایش حجم صادرات نفت و گاز، سرمایه‌گذاری زیادی انجام می‌دهند؛ اما انتظار ارتقا قابل توجه جایگاه این کشورها در بازار جهانی انرژی غیرواقع بینانه است.
در کوتاه‌مدت و میان‌مدت، منابع هیدروکربنی دریای خزر از طریق خاک روسیه و همچنین اروپا و چین منتقل خواهد شد. در میزان حجم صادرات منابع هیدروکربنی خزر عوامل متعددی دخیل‌اند. افزایش عرضه گاز طبیعی مایع (LNG) به اروپا و چین تأثیر قابل توجهی خواهد داشت. چشم انداز توسعه اقتصاد اروپا و حجم عرضه گاز به چین نامشخص است. با این وجود، کشورهای حاشیه دریای خزر برای مشارکت در پروژه‌های مختلف انرژی تمایل زیادی دارند./ منبع: سیاق
