تقویت نقش میانجی ایران در قفقاز جنوبی

به گزارش «راهبرد معاصر»؛ افزایش تنش‌های ژئوپلیتیکی اخیر در قفقاز جنوبی که نمونه بارز آن عملیات جمهوری آذربایجان برای آزادسازی جمهوری خودمختار قره باغ کوهستانی بود، بار دیگر مباحث بسیاری پیرامون نقش میانجی‌گری قدرت‌های جهانی مطرح کرد. به طور سنتی میانجی‌گری عمدتاً میان روسیه و بازیگران مختلف اروپایی بوده است، اما به نظر می‌آید تحول قابل توجهی روی داده و ایران به عنوان بازیگری مهم در عرصه ظاهر می‌شود.

تغییر در پویایی میانجی‌گری نشان دهنده چشم انداز ژئوپلیتیکی در حال تحول منطقه و ناشی از تأثیرات متقابل منافع منطقه‌ای و بین المللی است.

اهمیت چارچوب ۳+۳

23 اکتبر ایران میزبان رویداد دیپلماتیک مهمی با حضور وزیران امور خارجه ارمنستان، جمهوری آذربایجان، ترکیه، روسیه و ایران بود. این نشست تقریباً یک ماه پس از آن انجام شد که آذربایجان با موفقیت کنترل منطقه مورد مناقشه قره باغ کوهستانی را به دست آورد. 

این رویداد دومین نشست فرمت منطقه‌ای ۳+۳ معروف به «زمان صلح، همکاری و پیشرفت در قفقاز جنوبی» بود. نخستین نشست دسامبر ۲۰۲۱ میلادی در مسکو برگزار شد.

نشست تهران از اهمیت ویژه‌ای برخوردار بود، زیرا نخستین دیدار مستقیم آرارات میرزویان، وزیر امور خارجه ارمنستان و جیحون بایرامف، همتای آذربایجانی وی بود. عملیات نظامی آذربایجان به بازپس‌گیری منطقه مورد مناقشه قره باغ منجر و باعث آوارگی گسترده اکثریت ۱۲۰ هزار نفری ارمنی قره باغ کوهستانی شد.

از همین روی، ایروان باکو را به پاک‌سازی قومی متهم و در مقابل، آذربایجان عنوان کرد، ارامنه داوطلبانه منطقه را ترک کردند و از بازگشت آنها استقبال می‌کند. باید توجه کرد، پس‌زمینه تاریخی دو جنگ میان ارمنستان و آذربایجان در سه دهه گذشته، همراه با ناتوانی در دستیابی به توافق صلح پایدار با وجود تلاش‌های بین‌المللی مستمر آمریکا، اتحادیه اروپا و روسیه اهمیت این نشست را افزایش داده بود.

حسین امیرعبداللهیان، وزیر امور خارجه کشورمان در چارچوب ۳+۳ الزامات صلح پایدار را تشریح کرد که بدون آن توافق صلح آسیب‌پذیر خواهد بود. مهم‌ترین نکاتی که وی بر آن تأکید کرد، احترام متقابل کشورها به حاکمیت ملی، استقلال سیاسی و تمامیت ارضی یکدیگر بود. به گفته این دیپلمات، استفاده از زور یا تهدید به زور نمی‌تواند به صلح پایدار منجر شود.

متیو میلر، سخنگوی وزارت امور خارجه آمریکا به فرمت ۳+۳ در تهران واکنش مثبت نشان داد و گفت، واشنگتن از هر نوع تعامل با حسن نیت که به صلح در قفقاز جنوبی منجر می‌شود، صرف نظر از اینکه در کجا انجام شده باشد یا میزبان آن‌هاست، استقبال می‌کند.

حمایت پاریس از ایروان

جمهوری آذربایجان ۱۹ سپتامبر اقدامات ضد تروریستی در قره باغ کوهستانی را برای برقراری مجدد قانون اساسی آغاز کرد. این اقدام پس از چندین ماه محاصره کریدور لاچین به‌وسیله آذربایجان انجام، به کمبود شدید کالاهای اساسی مانند مواد غذایی، دارو و انرژی منجر شد و بحران انسانی را تشدید کرد. از همین روی، پارلمان اروپا قطعنامه پاک‌سازی قومی را به‌وسیله باکو تصویب کرد.

عملیات آذربایجان در قره باغ کوهستانی و واکنش نشان ندادن نیروهای حافظ صلح روسی باعث طرح اتهامات شدید نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان شد که دولت مرکزی ارمنستان را از متحد تاریخی خود دور کرده است.

دوشنبه ۱۱ سپتامبر ارمنستان و آمریکا مانور نظامی مشترکی آغاز کردند. باید تأکید کرد، ارمنستان با وجود عضویت در سازمان پیمان امنیت جمعی (CSTO) به ریاست روسیه، بارها در رزمایش ناتو نیز شرکت کرده است.

فرانسه نیز وارد معادلات قفقاز جنوبی شد و با محکوم کردن کوچانده شدن ارامنه در آرتساخ به‌وسیله جمهوری آذربایجان، حمایت قاطعانه خود را از ایروان نشان می‌دهد. پاریس حق ارمنستان را برای دفاع از تمامیت ارضی خود در منطقه سیونیک تأیید می‌کند.

باید توجه کرد، فرانسه دارای بزرگترین جامعه ارامنه در اروپاست، به همین دلیل دخالت دیپلماتیک خود را در منطقه افزایش داده است. فرانسه در واکنش به خطر احتمالی عملیات آذربایجان در جنوب ارمنستان، همان کریدور زنگزور، اقدامات پیشگیرانه‌ای ازجمله استقرار وابسته نظامی در سفارت فرانسه در شهر ایروان انجام داد.

البته نمایندگان مهم اروپا و آمریکا که مدت‌ها شرکای راهبردی آذربایجان بودند، نگرانی‌های خود را در زمینه روش‌های باکو ابراز و این کشور را به دست داشتن در پاک‌سازی قومی پس از عملیات نظامی در قره‌باغ کوهستانی متهم کردند.

در ماه اکتبر آنتونی بلینکن، وزیر امور خارجه آمریکا به قانون‌گذاران این کشور هشدار داد، آذربایجان احتمالاً به‌زودی به ارمنستان حمله کند. او همچنین اعلام کرد، آمریکا به دنبال تمدید معافیت بلندمدت مجوز کمک نظامی به باکو نیست.

۲۳ اکتبر سباستین لکورنیو، وزیر نیروهای مسلح فرانسه در کنفرانس مطبوعاتی با سورن پاپیکیان، همتای ارمنی خود اعلام کرد، با وجود اینکه ارمنستان و فرانسه در اتحادهای نظامی و سیاسی حضور مشترک ندارند، اما پاریس متعهد به حفظ رابطه دفاعی دوجانبه است.

این تعهد شامل ارائه تجهیزات نظامی مانند سامانه‌های پدافند هوایی به ارمنستان است.

این حمایت در پاسخ به نگرانی‌های فزاینده در زمینه اقدامات نظامی آذربایجان پس از تصرف قره باغ کوهستانی با هدف تصرف استان سیونیک ارمنستان انجام می‌شود. علاوه بر این، فرانسه در آموزش سربازان ارمنی مشارکت خواهد داشت و در ارتقای توانایی دفاع هوایی ارمنستان برای شناسایی هرگونه آسیب‌پذیری احتمالی کمک خواهد کرد.

تقویت نقش میانجی تهران

یکی دیگر از بازیگران مهم و حامی حقوق ایروان برای حفظ حاکمیت خود، ایران بود . در اکتبر ۲۰۲۲ میلادی ایران سرکنسولگری خود در کاپان، واقع در جنوبی‌ترین منطقه استان سیونیک ارمنستان را افتتاح کرد که نشان‌دهنده حرکت ژئوپلیتیکی مهمی بود.

این تصمیم پیامدهای مهمی دارد، زیرا ایران نخستین کشوری است که نمایندگی دیپلماتیک خود را در منطقه مورد علاقه آذربایجان و هم‌پیمانش ترکیه افتتاح می‌کند. همچنین نشان دهنده پیام روشن مبنی بر آمادگی مداخله تهران در صورت هرگونه اقدام احتمالی آذربایجان علیه ارمنستان است.

گسترش نقش ایران به‌عنوان میانجی منطقه‌ای به‌ویژه پس از مذاکرات صلح گرانادا که به‌وسیله جامعه سیاسی اروپا (EPC) سازماندهی شد، اکنون در کانون توجهات قرار گرفته است. نشست اخیر تهران نشان دهنده توانایی آن در راستای تضمین توافقات اساسی مؤثر بر روند صلح جاری میان ارمنستان و آذربایجان است.

موارد مانند داشتن رابطه مثبت با روسیه، نقش محوری در پویایی منطقه و تلاش‌های هماهنگ برای بهبود روابط با آذربایجان با وجود اصطکاک‌های سیاسی، جایگاه ایران را متمایز از سایر بازیگران می‌کند. همچنین ایران در مقایسه با کشورهای غربی که همکاری نظامی با آذربایجان دارد و از تمامیت ارضی ارمنستان و امنیت ارامنه قره باغ حمایت می‌کند، میانجی قابل اعتمادتر به نظر می‌آید.

در نشست اخیر تهران، دیپلمات‌های ایرانی بر مسئولیت بازیگران منطقه در مدیریت کاهش تنش و مذاکرات صلح تأکید کردند. این موضوع در راستای پویایی در حال تحول و ظریف تلاش‌ها برای میانجی‌گری منطقه‌ای در قفقاز جنوبی است.

از سویی تهران مایل به حفظ مرز راهبردی خود با ارمنستان است و از سوی دیگر، آیت‌الله سید ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور کشورمان با تأکید بر اینکه قفقاز نباید به عرصه رقابت تبدیل شود، اعلام کرد حضور و نفوذ قدرت‌های خارجی معضل امنیتی در منطقه را پیچیده تر می‌کند و صلح را به تأخیر می‌اندازد.

آیت‌الله رئیسی پیش تر نیز با مشاور امنیت ملی ارمنستان و نماینده ویژه ریاست جمهوری آذربایجان دیدارهایی انجام داد و مخالفت قاطع جمهوری اسلامی را با افتتاح کریدور زنگزور در قفقاز اعلام کرده بود.

وی در هر دو دیدار اعلام کرد، کریدور زنگزور به عنوان پایگاه ناتو تهدیدی برای امنیت ملی کشورهای منطقه خواهد بود، از همین روی ایران به شدت با آن مخالفت است.

کشورهای ناتو با برقراری اتصالات حیاتی از طریق ترکیه و آذربایجان و در نهایت رسیدن به ترکمنستان، به دنبال دسترسی به بازارهای آسیای مرکزی و منابع انرژی آن هستند.

بدون تردید گشایش کریدور زنگزور طول مسیر کنونی را که ناگزیر به عبور از گرجستان است، کاهش و هدف آمریکا و اروپا را برای ایجاد کریدور منطقه‌ای با هدف اتصال اروپا به کشورهای ترک آسیای مرکزی محقق می‌کند.

از دیدگاه ایران کریدور زنگزور هیچ مزیتی ندارد، زیرا باعث حذف آن از کریدورهای اوراسیا می‌شود و ارتباط میان آسیا و اروپا را تسهیل می‌کند. ایران همچنین ارتباط اساسی خود با شبکه‌های تأمین انرژی و ارتباط خود را با روسیه از مسیر ارمنستان از دست خواهد داد.

یکی دیگر از دیدارهای مهم، ملاقات دیپلماتیک در سپتامبر میان سفرای فرانسه و ایران در ایروان بود که نشان‌دهنده مواضع همسوی پاریس و تهران برای حفظ ثبات در امتداد مرزهای شناخته‌شده بین‌المللی ارمنستان است. هرچند جزئیات این دیدار اعلام نشد، اما می‌توان تصور کرد فرانسه و ایران احتمالاً تلاش‌های خود بر سر قفقاز جنوبی را هماهنگ کرده باشند.

بهره سخن

بدون تردید ایران به عنوان بازیگری منحصر به فرد، برای تقویت روابط سازنده با همه بازیگران درگیر در پویایی قفقاز جنوبی ازجمله ترکیه، آذربایجان، ارمنستان، روسیه و فرانسه نقش مهمی دارد. هرچند رقابت منطقه‌ای میان ترکیه، آذربایجان و ایران وجود و جهان غرب نیز روابط پیچیده‌ای با تهران دارد، اما ایران ظرفیت دارد به عنوان یک میانجی راهبردی عمل کند.

با وجود نفوذ چشمگیر شرکت‌های چندملیتی مانند بریتیش پترولیوم در تقویت موقعیت آذربایجان در چشم‌انداز قفقاز، حضور روسیه و ایران در منطقه دریای خزر، کشورهای ترک را به برقراری متعادل و در نظر گرفتن منافع این دو بازیگر مهم ملزم می‌کند.