«حسین امیرعبداللهیان» وزیر خارجه ایران در روزهای اخیر به مالی، تانزانیا و زنگبار سفر و با مقامات این کشورها دیدار کرده است. امیرعبداللهیان در اینباره گفته است: آفریقا از اولویت‌های اصلی دیپلماسی اقتصادی ایران است و آمادگی داریم که ورود شرکت‌های ایرانی به آفریقا را تسهیل کنیم.
انتظار می‌رود سیاست ایران در آفریقا حول تلاش برای ترویج اسلام، کشف راه‌های مبارزه با نفوذ ایالات متحده و یافتن راه.های جدید برای تجارت باشد. کشورهای آفریقایی باید در راستای منافع خود عمل کنند تا از هرگونه افزایش روابط با ایران منتفع شوند. در آگوست۲۰۲۱، ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران در سفر خود به گینه بیسائو اشاره کرد که «تهران توسعه همه جانبه روابط با کشورهای آفریقایی را دنبال خواهد کرد». او همچنین از قدرت‌های غربی انتقاد کرد که «عمدتاً به دنبال بهره‌برداری از منابع قاره آفریقا هستند در حالی که از نظر توسعه این قاره چیزی بدست نمی‌آورد. جمهوری اسلامی ایران شریک واقعی خواهد بود و سیاست‌های منافع متقابل را با آفریقا دنبال خواهد کرد».
این اظهارات رئیس جمهور، نشانه روشنی از علاقه مجدد جمهوری اسلامی به آفریقا بود. سیاست قبلی و کنونی ایران در آفریقا حول تلاش‌هایی برای یافتن راه‌های مبارزه با ایالات متحده و فرصت‌های تجاری جدید جهت خنثی سازی تحریم‌هاست.
اهمیت تاریخی آفریقا برای ایران
در بررسی اینکه چگونه کشورهای آفریقایی می‌توانند از افزایش روابط ایران بهره ببرند، داشتن تصویری از تاریخ ایران در آفریقا حیاتی است. روابط ایران با آفریقا به اواخر دهه ۱۹۷۰ برمی‌گردد، زمانی که به جنبش عدم تعهد (NAM) پیوست و سعی کرد خود را مدافع مستضعفانی معرفی کند که در آن زمان علیه امپریالیسم غربی می‌جنگیدند. صرف نظر از این دخالت نسبتاً زودهنگام، روابط ایران و آفریقا در بهترین حالت، کنترل شده است. این امر قابل انتظار بود چون آفریقا یکی از دغدغه‌های اصلی سیاست خارجی ایران نبوده است.
بنابراین حتی اگر تاریخ هزاران ساله دریانوردان و بازرگانان ایرانی را در تعامل با ملل و مردم شرق آفریقا کنار بگذاریم، ایران مدرن از دیرباز منافع استراتژیک خود را در منطقه پرورش داده است. در اواخر دهه ۱۹۵۰ و اوایل دهه ۱۹۶۰، در واکنش به گسترش پان عربیسم افراطی جمال عبدالناصر، رئیس جمهور مصر، محمدرضا پهلوی به طور فزاینده‌ای سیاست خارجی خود را با سیاست‌های سلطنت‌های محافظه کار و طرفدار غرب عرب همسو کرد. در همان زمان، در حالی که اسرائیل گشایش‌هایی را در اتیوپی و کشورهای تازه استقلال یافته آفریقایی دنبال می‌کرد ایران به دنبال اتحاد غیررسمی منطقه‌ای با اتیوپی بود که در آن زمان توسط «هایله سلاسی» اداره می‌شد.
پس از سرنگونی سلاسی در سال ۱۹۷۴ و اعدام بعدی او و نیز جانشینی رژیم میانه رو در مصر به رهبری انور سادات پس از مرگ ناصر در سال ۱۹۷۰، سیاست شاه تمرکز خود را از مقابله با پان عربیسم به مهار کمونیسم تغییر داد. در همین دوره و برای ملاحظات مشابهی برای مهار جنگ سرد، ایران همچنین از رژیم آپارتاید در آفریقای جنوبی حمایت کرد و تا سال ۱۹۷۸، آخرین سال سلطنت شاه، بیش از ۹۰ درصد نفت وارداتی کشور را تامین کرد. پس از سرنگونی شاه، جمهوری اسلامی ایران سیاست‌های خود را معکوس کرد و روابط دیپلماتیک و تجاری با آپارتاید آفریقای جنوبی را قطع و حمایت خود را از کنگره ملی آفریقا که در آن زمان غیرقانونی بود اعلام کرد.
رویکرد یکسان دولت‌های گذشته به آفریقا
براساس داده‌های رسمی، از نظر تجارت، بازارهای اصلی ایران اروپا و چین بوده‌اند. بنابراین، سیاست‌ها و فعالیت‌های آفریقا محور ایران در حاشیه قرار گرفت. در بهترین حالت، بخشی از یک طرح بزرگتر برای نشان دادن به ایالات متحده است که ایران همچنان می‌تواند در مواجهه با تحریم‌های فلج کننده عملکرد بهتری داشته باشد. اعمال تحریم‌های ایالات متحده در سال ۱۹۸۴ آغاز گرایش تجاری ایران به سمت آفریقا برای جستجوی گزینه‌های تجاری جدید در راستای کاهش برخی از اثرات تحریم‌های شدید بود. این امر باعث شد تا اکبر هاشمی رفسنجانی، رئیس جمهور وقت ایران، در سال ۱۹۹۱ به سنگال سفر کند تا روابط دیپلماتیک و تجاری برقرار کند.
در حالی که سفرهای رهبران ایران پراکنده بوده و نتایج تجاری لازم را به همراه نداشته است، تجارت ایران با آفریقا در سال ۱۸-۲۰۱۷ به بالاترین حد خود در حدود ۱.۲ میلیارد دلار رسید. این رقم از آن زمان تا کنون به حدود ۶۰۰ میلیون دلار در سال ۲۰۱۸-۲۰۱۹ رسید تا ایران به دنبال رویکرد احیای تجارت با آفریقا باشد و تجارت را به بیش از یک میلیارد دلار در سال ۲۰۲۱ برساند.
سایر اشکال حمایت از طریق کمک‌های توسعه‌ای قابل توجه بوده است. به عنوان مثال، در دوره ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد (۲۰۰۵-۲۰۱۳)، ایران با امضای یادداشت تفاهم (MoU) به غنا حمایت مالی کرد تا ۱.۵ میلیون دلار برای حمایت از زیرساخت‌های بهداشتی کشور فراهم کند. ایران همچنین از جمعیت هلال احمر خود به عنوان وسیله‌ای برای کمک‌های توسعه استفاده کرده است بطوریکه در سال ۲۰۱۷، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه وقت بیمارستانی در اوگاندا را افتتاح کرد که بخشی از آن توسط ایران تامین می‌شد. همچنین در دوران ریاست جمهوری محمود احمدی نژاد (۲۰۰۵-۲۰۱۳)، که اولین سفر خارجی وی برای شرکت در نشست اتحادیه آفریقا (AU) در گامبیا بود، ایران به طور فزاینده‌ای از کمک‌های توسعه برای ایجاد نفوذ ایران استفاده کرد.
ایران به طور چشمگیری فعالیت اقتصادی خود را در منطقه افزایش داد و زمینه را برای توسعه بیشتر فراهم کرد؛ بطوریکه ارزش صادرات در سال ۲۰۰۹ به ساحل عاج، نیجر و سنگال تقریباً ۲۷۰۰، ۲۸۰۰ و ۳۶۰۰ درصد (به ترتیب) بیشتر از صادرات سال ۲۰۰۰ بود.
در زمان حسن روحانی، ایران از تخفیف تحریم‌هایی که بر اساس برنامه جامع اقدام مشترک (برجام) در سال ۲۰۱۵ دریافت کرده بود، استفاده کرد تا حجم تجارت خروجی خود با آفریقا را تا سال ۲۰۱۸ دو برابر کرد و به ۱.۷ میلیارد دلار رساند. تهران مشوق‌های صادراتی را به حدود ۳۰ کشور پیشنهاد کرد. کشورها برای خرید گاز مایع (LPG)، آهن، فولاد، سیمان و سایر محصولات ایران، قراردادهای تجاری بزرگ امضا کنند. زمانی که دولت ترامپ از توافق هسته‌ای خارج شد و تحریم‌ها را مجدداً اعمال کرد، محمدجواد ظریف، وزیر امور خارجه ایران، چندین بار از آفریقا بازدید کرد تا برای دور زدن محدودیت‌های ایالات متحده در تراکنش‌های بانکی، معاملات پایاپای منعقد کند. بر این اساس در زمان روی کار آمدن جو بایدن، یک مطالعه انجام شد که «اجرای پروژه‌های کشاورزی، فنی و مهندسی بخش عمده‌ای از فعالیت‌های اقتصادی ایران در آفریقا را تشکیل می‌داد».
فعالیت‌های قدرت نرم جمهوری اسلامی در غرب آفریقا موفقیت‌هایی را به همراه داشته است. در اتفاقی بی‌نظیر و در نوامبر ۲۰۰۹ در رای گیری سازمان ملل متحد در مورد وضعیت حقوق بشر در ایران، تقریباً همه کشورهای غرب آفریقا مواضع قبلی خود را حفظ کردند که عمدتاً در حمایت از ایران بودند، در حالی که چندین کشور آفریقایی و خاورمیانه مواضع دیگری اتخاذ کردند.
ایران به طور چشمگیری فعالیت اقتصادی خود را در منطقه افزایش داده و زمینه را برای توسعه بیشتر فراهم کرده است: ارزش صادرات در سال ۲۰۰۹ به ساحل عاج، نیجر و سنگال تقریباً ۲۷۰۰، ۲۸۰۰ و ۳۶۰۰ درصد (به ترتیب) بیشتر از صادرات سال ۲۰۰۰ بود. و جمهوری اسلامی معاملات آتی را با تعدادی دیگر از کشورهای غرب آفریقا برنامه ریزی کرده است.
پتانسیل اقتصادی آفریقا
قاره آفریقا طی سال‌های گذشته به طور میانگین، یک تریلیون دلار با جهان تجارت داشته است که ۵۰ درصد آن شامل صادرات این قاره به سایر کشورها و ۵۰ درصد هم شامل واردات است. هم اکنون قدرت های جهانی رقابت برای حضور در قاره آفریقا را آغاز کرده اند. فرصت‌های زیادی در قاره آفریقا برای سرمایه گذاری وجود دارد و پکن با آگاهی از این موضوع ابتکار «یک کمربند- یک راه» را به قاره آفریقا نیز بسط داده است. آمریکا و اتحادیه اروپا نیز تلاش هایی برای حضور پر رنگ‌تر در قاره آفریقا آغاز کرده اند.
کارشناسان قاره آفریقا را بازار مصرف مهمی در سال‌های آتی برای اقتصادهای مهم جهان می دانند. توجه داشته باشیم آفریقا قاره‌ای است با ظرفیت صادراتی بسیار گسترده که عملا برای صادرکنندگان ایران بکر و قابل توجه می باشد. بررسی وضعیت واردات کشورهای آفریقایی در سال ۲۰۱۸ نشان می‌دهد که این کشورها در یک سال حدود ۵۷۶ میلیارد دلار واردات داشته‌اند. در بین این کشورها، آفریقای جنوبی با حدود ۹۳ میلیارد دلار بزرگ‌ترین واردکننده بوده و پس از آن مصر با ۸۰ میلیارد دلار، مراکش با ۵۱ میلیارد دلار و الجزایر با ۴۸ میلیارد دلار واردات قرار دارند. مصر با واردات ۲۱۵ میلیون دلار بیشترین سهم واردات کالای ایرانی را به خود اختصاص داده و پس از آن کنیا با ۱۳۷ میلیون دلار، سودان با ۵۹ میلیون دلار و آفریقای جنوبی با ۳۷ میلیون دلار در رده‌های بعدی هستند.
آفریقا در بعضی حوزه‌ها مانند معدن با تامین سنگ آهن و بوکسیت، در حوزه صنعت خودرو به عنوان بازار ایران و یا در کشاورزی از طریق کشت فراسرزمینی و تولید کننده نهادهای دامی می‌تواند نیازمندی‌های کشور را تامین کند. با توجه به تلاش‌هایی که در این چند ماه صورت گرفته، سطح تبادل تجاری ایران و آفریقا افزایش داشته اما باید تلاش شود تا در حوزه واردات سهم خود را به دست آوریم.
در مجموع قاره آفریقا، مجموعه‌ای از کشورهای درحال توسعه با درجات پیشرفت و توسعه متفاوت است. این قاره در کنار ظرفیت های سیاسی و فرهنگی چشمگیر، سرزمینی غنی از لحاظ مواد خام و معدنی، استعدادهای بسیار کشاورزی، ظرفیت‌های اقتصادی و اجتماعی فراوان، بازار بکر و گسترده، نیروی کارگر ارزان و بدون چالش های مربوط به اتحادیه کارگری است؛ همچنین مورد توجه جدی قدرت‌های اقتصادی غرب و مقصد برنامه‌های میان و بلندمدت قدرت های اقتصادی میانی (چین، هند، برزیل، آفریقای جنوبی و…) و اولویتی مهم در سیاست خارجی این کشورهای محسوب می‌شود. جمهوری اسلامی ایران نیز در این خصوص، سیاست خارجی خود را در آن قاره بر مبنای بسط و گسترش روابط با کشورهای آفریقا قرار داده است.
نتیجه
اعمال مجدد تحریم‌های ایالات متحده توسط دونالد ترامپ، رئیس جمهور وقت آمریکا در سال ۲۰۱۸، را می‌توان به عنوان دلیل اصلی تلاش ایران برای تجدید تعامل با کشورهای آفریقایی معرفی کرد.
با این حال، ایران اگر بخواهد روابط خود را با آفریقا افزایش دهد، باید با قدرت‌هایی که از قبل عمیقاً در آفریقا درگیر هستند، مانند چین، روسیه و به ویژه عربستان سعودی رقابت کند.
از سوی دیگر کشورهای آفریقایی باید به دنبال مذاکره و توافق با ایران به عنوان شرکای برابر و در راستای منافع خود باشند. تنها در این صورت است که هر گونه افزایش روابط بین کشورهای آفریقایی و ایران می‌تواند برای طرفین سودمند باشد./ بازار
