به گزارش دیپلمات، دیدارهایی در بالاترین سطح و قراردادهای همکاری مختلف بر تعاملات ایران و آسیای مرکزی در بهار امسال غالب بوده است. رؤسای جمهور تاجیکستان، ترکمنستان و قزاقستان همگی در ماه گذشته میزبان تهران بوده‌اند. هر کشوری در ایران شریکی در حوزه‌های مختلف می‌بیند، از کریدور تجاری و ترانزیتی گرفته تا واردکننده انرژی و تامین امنیت. بنابراین روابط رو به رشد ممکن است مسیرهای تجاری را برای منطقه به سمت جنوب باز کند و حتی تضمین‌های امنیتی را بسته به کشور ارائه دهد.
تاجیکستان و امنیت افغانستان
در ماه می، امامعلی رحمان، رئیس جمهور تاجیکستان برای اولین بار از سال 2013 به تهران سفر کرد. با وجود پیوندهای فرهنگی و زبانی بین کشورها، روابط تاجیکستان و ایران پیچیده بوده است. این بار اوضاع فرق می‌کرد و پیش از ورود رحمان به ایران، دو کشور یک کارخانه تولید پهپاد در تاجیکستان افتتاح کرده بودند که پهپادهای ابابیل-2 ساخت ایران را تولید می‌کند. به نظر می‌رسد این توسعه واکنش دوشنبه به خرید هواپیماهای بدون سرنشین Bayraktar ساخت ترکیه توسط قرقیزستان در سال گذشته باشد.
رحمان در تهران با رهبر ایران و رئیس جمهور دیدار کرد و توافقنامه‌های همکاری توسط هر دو رئیس جمهور امضا شد که حوزه‌های مختلفی از جمله تجارت، انرژی و حمل و نقل را پوشش می‌دهد. اما مهمترین جنبه مربوط به مسائل امنیتی و به طور مشخص‌تر به افغانستان است.
رئیس جمهور ایران در دیدار با رحمان نگرانی از بی‌ثباتی در افغانستان و مبارزه با افراط گرایی، تروریسم و جرایم سازمان یافته را از دغدغه‌های مشترک ایران و تاجیکستان برشمرد. وی تصریح کرد: دو کشور در این مورد که حضور بیگانگان در منطقه هرگز امنیت ساز نبوده و نخواهد بود، نظر مشترک دارند.
ماه بعد، در ماه ژوئن، اولین نشست کارگروه مشترک امنیتی ایران و تاجیکستان در دوشنبه با حضور معاون وزیر کشور ایران و وزیر کشور تاجیکستان برگزار شد. طرف ایرانی آمادگی خود را برای هرگونه کمک امنیتی به تاجیکستان اعلام کرد و تاجیک‌ها متعهد شدند همکاری را در زمینه‌هایی مانند مبارزه با تروریسم، جرایم سازمان یافته و قاچاق مواد مخدر گسترش دهند.
این در حالی است که ایران نیز با افغانستان همسایه مشکلات خود را داشته است. چندین تیراندازی در امتداد مرز رخ داده است. با توجه به اینکه روسیه، ضامن امنیت سنتی تاجیکستان، در اوکراین مشغول است، دوشنبه ممکن است به دنبال متحدی در منطقه برای افغانستان باشد.
موضوع گاز
روابط ترکمنستان و ایران تا همین اواخر روزهای بهتری را تجربه می‌کرد. تهران تا سال 2017 مصرف کننده گاز ترکمنستان بود که اختلاف در پرداخت منجر به پایان صادرات گاز شد. این بدان معنا بود که ترکمنستان مشتری خود را از دست داد و وابستگی خود به چین را افزایش داد، در حالی که ایران مجبور به تامین گاز به شمال شرق بود.
در اواسط ژوئن، سردار بردی محمداف، رئیس جمهور جدید ترکمنستان به ایران سفر کرد. این دومین سفر رسمی خارجی او به عنوان رئیس جمهور و دومین بار در سال جاری به تهران بود، با توجه به اینکه در ژانویه به عنوان معاون نخست وزیر در آنجا حضور داشت. وی در پایتخت ایران با همتای خود و رهبر ایران دیدار کرد. همانطور که در مورد رحمان اتفاق افتاد، تعدادی موافقت نامه همکاری امضا شد که از جمله مسائل اقتصادی، تجاری و حمل و نقل را در بر می‌گرفت. اما آنچه بیشتر مرتبط است، اتفاقی بود که در حاشیه رخ داد.
جواد اوجی وزیر نفت ایران گفت که این کشور در حال بررسی راهی برای پرداخت بدهی خود به ترکمنستان است که ترکمن‌ها ادعا می‌کنند حدود 1.8 میلیارد دلار است. این موضوع جدیدی نیست، همانطور که او سال گذشته نیز همین را گفته بود، اما این بار او توضیح داد که چگونه برنامه‌ریزی کرده‌اند؛ با استفاده از 1.6 میلیارد دلاری که عراق به آنها بدهی دارد، همچنین در مورد گاز.
ایران در حال حاضر نقش مهمی در توافق سه جانبه با ترکمنستان و آذربایجان دارد. از طریق سوآپ گازی که سال گذشته آغاز شد، ایران گاز ترکمنستان را در شرق وارد و معادل آن را در غرب به آذربایجان صادر کرد. باکو قبلاً نشان داده است که می‌خواهد 1.5 تا 2 میلیارد متر مکعب گازی را که از این طریق وارد می‌کند دو برابر کند.
ترکمنستان علاوه بر پرداخت بدهی، احتمالا با از سرگیری صادرات گاز به ایران و افزایش سوآپ با آذربایجان، به دنبال صادرات برق به کشورهای ثالث از طریق ایران نیز است. بنابراین، تهران می‌تواند در زمانی که عشق آباد تقریباً به طور انحصاری به پکن وابسته است، به یک شریک اقتصادی کلیدی برای ترکمنستان تبدیل شود. در همین حال، ایران با تامین گاز مناطق شمال شرقی خود و هرگونه هزینه ترانزیت آینده سود می‌برد.
در جستجوی کریدوری برای حمل و نقل
کاسیم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان در 19 ژوئن وارد ایران شد. او سومین رئیس کشور آسیای مرکزی شد که در کمتر از یک ماه از این کشور بازدید می‌کند. این سفر تنها سفر یک مقام عالی رتبه قزاقستان در سال 2022 نبود چون وزیر بازرگانی قزاقستان در ماه فوریه به پایتخت ایران سفر کرده بود.
در تهران، توکایف و همتای او 9 قرارداد همکاری امضا کردند که همان تعداد با بردی محمداف بود که طیف وسیعی از موضوعات از جمله حمل و نقل، انرژی، سرمایه گذاری و گردشگری را در بر می‌گرفت. همچنین راه‌اندازی اتاق های بازرگانی مشترک و برقراری سفر بدون روادید برای ایرانیان در قزاقستان به مدت 14 روز اعلام شد. اما این نقش ایران به عنوان یک کریدور ترانزیتی است که نورسلطان را بیش از همه مورد توجه قرار می دهد.
توکایف و رئیسی به طور مجازی از تهران در مراسم راه اندازی اولین قطار کانتینری از قزاقستان به ترکیه از طریق ترکمنستان و ایران شرکت کردند. در زمانی که روسیه تحت تحریم قرار گرفته است، قزاقستان به خوبی به دنبال تنوع بخشیدن به مسیرهای تجاری خود است. و ایران، از طریق ترکمنستان، یکی از گزینه‌های جایگزین است. قطارهایی که از این خط آهن استفاده می‌کنند می‌توانند بیش از 6000 کیلومتر را که قزاقستان و ترکیه را از هم جدا می‌کند در 12 روز طی کنند. گام بعدی اضافه کردن چین به این کریدور خواهد بود و انتظار می‌رود قطاری این مسیر را در ماه آینده تکمیل کند. با این حال، با توجه به اینکه اتصال ریلی قزاقستان-ترکمنستان-ایران که از سال 2014 شروع به کار کرده است، این یک پروژه کاملاً جدید نیست. با این حال، اکنون اهمیت بیشتری پیدا کرده است.
قزاقستان علاوه بر اتصال راه آهن به ترکیه، مدتی است که به شهرهای بندری ایران، بندرعباس و چابهار نگاه ویژه دارد. برای مورد نخست در سال 2018 یک کنسولگری افتتاح کرد و به دومی که کلید تجارت هند با آسیای مرکزی است علاقه نشان داده است.
علیرغم اینکه شوکت میرضیایف رئیس جمهور ازبکستان امسال به ایران نرفته است، تاشکند نیز متمایل به تهران است. به ابتکار طرف ایرانی وزرای امور خارجه دو کشور در تاریخ 30 خردادماه جاری تلفنی با موضوع همکاری در حوزه های مختلف گفتگو کردند. مانند قزاقستان، ازبکستان نیز بیشتر به پتانسیل ترانزیتی ایران علاقه دارد. یکی از اولویت های سیاست خارجی دولت فعلی ازبکستان، دسترسی به بنادر آسیایی در جنوب، هم در پاکستان و هم در ایران است. در مورد دوم، ازبکستان در حال حاضر از امکانات بندرعباس استفاده می‌کند و از امسال می‌تواند به چابهار نیز دسترسی داشته باشد.
روابط ایران و آسیای مرکزی اخیراً رو به بهبود بوده است. ایران می‌تواند از این روابط بهتر بهره مند شود، خواه از طریق تامین گاز بخشی از کشور، دریافت هزینه‌های ترانزیت یا تضمین همکاری‌های امنیتی باشد. آسیای مرکزی نیز سود می‌برد، اگرچه تحریم‌های اعمال شده توسط ایالات متحده گاهی اوقات می‌تواند مانع پیشرفت شود. ایران می‌تواند به مشتری صادرات انرژی منطقه تبدیل شود، کمک‌های نظامی ارائه کند و مهم‌تر از آن به آسیای مرکزی کمک کند تا یکی از مشکلات اتصال خود را به جهان گسترده‌تر حل کند.
