منطقه آسیای مرکزی به دلیل اهمیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک همیشه و در طول تاریخ محل رقابت قدرت‌های منطقه‌ای و فرامنطقه‌ای بوده است که در این میان ایران به لحاظ فرهنگی و تمدنی جایگاه ویژه در آن دارد.
اما در سال‌های اخیر و پس از استقلال این جمهوری‌ها از شوروی، تهران چندان نتوانست این ظرفیت بالقوه را بالفعل کند. این غفلت باعث شد تا سایر کشورها مانند چین از طریق پروژه «کمربند- جاده» یا ترکیه از طریق اشتراکات زبانی و قومی نفوذ بالایی داشته باشد که می‌تواند زنگ خطری برای تهران باشد. در این میان، یکی از کشورهای مهم آسیای مرکزی، ازبکستان است که به دلیل محصور بودن در خشکی به دنبال دسترسی به آبهای آزاد و بازارهای جدید است، از همین روی در سال گذشته پیشنهاد پیوستن به قرارداد چابهار را داده و در مجموع به دنبال تقویت روابط با تهران است. اما آنکارا نیز به دنبال گسترش نفوذ خود در این کشور مهم بوده، بویژه پس از روی کار آمدن شوکت میرضیایف این روابط در چارچوب «سازمان دولت‌های ترک» گرم‌تر نیز شده است.
ارتقای روابط ترکیه و ازبکستان در مارس ۲۰۲۲ به یک «مشارکت راهبردی جامع» به سازمان دولت‌های ترک به رهبری آنکارا وزن جدید ژئوپلیتیکی می‌دهد. تاشکند برای حفظ خودمختاری خود در برابر تسلط روزافزون منطقه‌ای پکن، به آنکارا روی آورده تا به عنوان نیروی متقابل هم در امور اقتصادی و هم در امور امنیتی عمل کند.
روابط تاشکند-پکن
ازبکستان محور جغرافیایی جنوب اوراسیا، گره اتصال مرکزی است که چین را با افغانستان، پاکستان و خاورمیانه مرتبط می‌کند. در آوریل ۲۰۲۲، ازبکستان استراتژی توسعه خود را برای ۲۰۲۲-۲۰۲۶ در سازمان همکاری شانگهای رونمایی کرد. بصورت نمادین، که نشان دهنده تغییر قدرت اقتصادی در آسیای مرکزی است، این سند به زبان چینی نوشته و منتشر شد. از آنجایی که مسکو توجه و منابع خود را از آسیای مرکزی به اروپای شرقی تغییر داده، پکن به عنوان شریک اصلی اقتصادی ازبکستان نشان شده و نفوذ آن را بر معماری اتصال منطقه تحکیم می‌کند.
در سال ۲۰۲۱، چین بزرگترین بازار صادراتی ازبکستان بود و ۱.۷۴ میلیارد دلار کالا در مقایسه با ۱.۷۰ میلیارد دلار به روسیه صادر کرد. ازبکستان منبع مهم سوخت‌های معدنی، پنبه، مس و مواد شیمیایی معدنی برای چین است. با توجه به نگرانی بانک‌های ازبکستانی در مورد مقابله با تحریم‌های ثانویه در صورت ادامه دریافت اعتبار از موسسات مالی تحریم‌شده روسیه، روی آوردن بیشتر به چین به عنوان منبع جایگزین تامین مالی محتمل است.
با توجه به اینکه ازبکستان ارتباط تجاری زمینی چین را به اروپا، خاورمیانه و آسیای جنوبی فراهم می‌کند، پکن روابط خود را با تاشکند تقویت کرده است. چین بزرگترین منبع سرمایه گذاری خارجی ازبکستان و بیش از دو برابر بیشتر از سرمایه گذاری روسیه است.
با توجه به اینکه بیش از ۹۰ درصد از حمل و نقل ریلی فعلی چین به اروپا از روسیه عبور می‌کند، پکن به دنبال ازبکستان است تا با ایجاد یک مسیر حمل و نقل ریلی تجاری چین به اروپا که از خاک روسیه عبور نمی‌کند، کریدورهای تجاری خود را متنوع کند. پروژه راه آهن چین – قرقیزستان – ازبکستان (CKU) به طول ۴۳۸۰ کیلومتر از لانژو چین از طریق استان سین کیانگ و جنوب قرقیزستان تا تاشکند حلقه اتصال کلیدی را تشکیل می‌دهد که دسترسی چین را از طریق ایران به خلیج فارس و از طریق قفقاز و ترکیه به دریای مدیترانه گسترش می‌دهد. راه‌آهن CKU نسبت به راه‌آهن فعلی که از قزاقستان می‌گذرد، مسیر بسیار کوتاه‌تری را برای چین فراهم می‌کند تا به خاورمیانه و جنوب اروپا برسد.
در ۵ فوریه ۲۰۲۲، چین توافقنامه‌ای را با ازبکستان امضا کرد که در آن متعهد به برنامه پنج ساله سرمایه گذاری و همکاری اقتصادی است. مدت کوتاهی پس از توافق اقتصادی چین و ازبکستان، وزیر حمل و نقل ازبکستان در مارس ۲۰۲۲ مذاکراتی را با سفیر چین برای پیشبرد راه آهن CKU آغاز کرد. در ۵ ژوئن، مسیر CKU اولین حرکت خود را با حمل و نقل با کامیون در سراسر قرقیزستان انجام داد. از لانژو، ۲۳۰ تن لوازم برقی به ارزش ۲.۶ میلیون دلار با قطار به مرز چین و قرقیزستان منتقل و در آنجا تخلیه و با کامیون به مرز ازبکستان منتقل شد.
پیامدهای روابط ازبکستان و ترکیه
ترکیه نیز مانند چین از فرصت استراتژیک برای تعمیق روابط خود با ازبکستان استفاده کرده است. ترکیه با ۱.۶۴ میلیارد دلار به عنوان سومین بازار صادراتی ازبکستان ظاهر شده است. در آغوش گرفتن ترکیه توسط ازبکستان، چرخش قابل توجهی از روابط سرد تاشکند با آنکارا در دهه آخر حکومت اسلام کریموف، رئیس جمهور پیشین ازبکستان است. پس از حمایت ترکیه از محکومیت سازمان ملل در مورد سرکوب معترضان سیاسی در اندیجان در سال ۲۰۰۵، ازبکستان از شرکت در جلسات شورای همکاری کشورهای ترک زبان به رهبری ترکیه که در نوامبر ۲۰۲۱ شکل گرفت، خودداری کرد.
اگرچه کریموف در سال ۲۰۱۴ و زمانی که چین در حال رونمایی از طرح کمربند و جاده خود بود، نزدیکی آرام با ترکیه را آغاز کرد، روابط استراتژیک بین تاشکند و آنکارا پس از مرگ رئیس جمهور فقید ازبکستان در سپتامبر ۲۰۱۶ به سرعت توسعه یافت. در نوامبر ۲۰۱۶، رجب طیب اردوغان، رئیس جمهور ترکیه با کریموف دیدار کرد. جانشین رئیس جمهور شوکت میرضیایف در ازبکستان و میرضیایف در اکتبر ۲۰۱۷ متقابلاً دیدار کردند که اولین سفر یک رئیس جمهور ازبکستان به ترکیه در ۲۱ سال گذشته بود.
با سفر اردوغان به ازبکستان در سال ۲۰۱۸، آنکارا و تاشکند یک قالب گفتگوی جدید به نام شورای همکاری استراتژیک در سطح عالی ترکیه و ازبکستان ایجاد کردند. در راستای روابط جدید و نقش استراتژیک فزاینده ترکیه در اقتصاد ازبکستان، شرکت سرمایه گذاری هلدینگ DAL ترکیه در آگوست ۲۰۱۸ یک مرکز تولید فولاد در منطقه بزرگ تاشکند را افتتاح کرد که قادر به تولید سالانه ۱۲۰۰۰ تن بود. شرکت داروسازی ترکیه‌ای نوبل ایلاچ در سال ۲۰۱۹ نیز متعهد به گسترش تاسیسات تولید خود در ازبکستان شد.
در سال ۲۰۱۹، حجم تجارت دوجانبه ترکیه و ازبکستان به ۲.۳ میلیارد دلار رسید. در آن سال، حدود ۱۳۰۰ شرکت در ازبکستان با سرمایه ترکیه در بخش‌های مختلف از نساجی، تولید مواد غذایی، و داروسازی تا مصالح ساختمانی و پلاستیک فعالیت می‌کردند. تا سال ۲۰۲۱، حجم تجارت سالانه بین ترکیه و ازبکستان به ۳.۶ میلیارد دلار رسید که ۵۷ درصد نسبت به سطح قبل از کووید ۱۹ افزایش یافته است. در طول سال ۲۰۲۱، ۴۰۷ شرکت جدید ترکیه‌ای در ازبکستان تاسیس شد که از میزان سرمایه گذاری روسیه و چین پیشی گرفت. تا ژانویه ۲۰۲۲، ۲۱۲۳ شرکت با سرمایه ترکیه در ازبکستان مشغول به کار بودند که افزایش ۶۳ درصدی نسبت به سطح قبل از همه گیری است.
مهمتر از همه و از منظر ژئوپلیتیک، ازبکستان در ۱۵ اکتبر ۲۰۱۹ رسماً به شورای همکاری کشورهای ترک زبان پیوست. با ۳۴ میلیون جمعیت، بیشتر از مجموع جمعیت ترکمنستان، قزاقستان و قرقیزستان، پیوستن ازبکستان به شورای ترک در سال ۲۰۱۹، راه را برای تبدیل این شورا به سازمان کشورهای ترک در سال ۲۰۲۱ با دستور کار تغییر ساختار استراتژیک هموار کرد.
یک ماه پس از امضای قرارداد سرمایه گذاری پنج ساله چین با تاشکند، ترکیه در جریان سفر دولتی رئیس جمهور اردوغان در ۲۹ تا ۳۰ مارس ۲۰۲۲ برای دومین نشست شورای همکاری استراتژیک در سطح عالی ترکیه و ازبکستان، مجموعه‌ای از موافقت نامه‌های همکاری را با ازبکستان امضا کرد. به باور برخی از کارشناسان روابط بین‌الملل مانند مایکل تانچوم، لحن جلسه و ماهیت توافقنامه‌های همکاری، یک پیشرفت مهم در به فعلیت رساندن یک پلت فرم «ترک‌گرایانه» برای شکل دادن به معماری اقتصادی و امنیتی اوراسیا بود.
اردوغان و میرضیایف با تجلیل از پیشرفت همکاری اقتصادی ترکیه و ازبکستان، راه اندازی نیروگاه حرارتی ۱۵۰ میلیون دلاری و ۲۴۰ مگاواتی را که توسط شرکت Cengiz Enerji ترکیه ساخته شده است، اداره کردند. این شرکت ترکیه‌ای همچنین ساخت نیروگاه گازی پیستونی ۱۴۰ میلیون دلاری و ۲۲۰ مگاواتی را در منطقه سیردریا ازبکستان افتتاح کرد. در نشست گرم اردوغان و میرضیایف علاوه بر تجلیل از مشارکت ترکیه در حل نیازهای فوری ازبکستان به انرژی، ۱۰ موافقتنامه همکاری بین دو کشور از جمله توافقنامه تجارت ترجیحی امضا و همچنین اعلام شد که روابط ترکیه و ازبکستان به سطح “مشارکت استراتژیک جامع” ارتقاء یافت.
به طور قابل توجهی، هیئتی از مقامات ارشد ترکیه در دومین شورای همکاری استراتژیک سطح عالی ترکیه و ازبکستان شامل خلوصی آکار وزیر دفاع ترکیه بودند که چارچوبی برای همکاری نظامی بین ترکیه و ازبکستان امضا کردن. این توافق بر اساس پروتکل ۲۰۲۰ همکاری ترکیه و ازبکستان در زمینه آموزش نظامی و اولین نشست همکاری صنایع دفاعی ترکیه و ازبکستان در همان سال برگزار شد. این توافق احتمالا قابلیت همکاری بین نیروهای مسلح ترکیه و ازبکستان را گسترش خواهد داد. یک سال قبل از ۲۱ تا ۲۵ مارس۲۰۲۱، نیروهای ویژه ترکیه و ازبکستان مانورهای نظامی مشترکی را در شهر ترمز ازبکستان، واقع در مرز با افغانستان انجام دادند. این رزمایش‌ها توسط ژنرال یاشار گولر، رئیس ستاد کل ارتش ترکیه و همتای ازبکستانی وی مشاهده شد.
مشارکت ارتقا یافته ترکیه با ازبکستان که تنها با ۴۳۵ مایل (۷۰۰ کیلومتر) خاک افغانستان از پاکستان جدا شده است، توانایی آنکارا را برای گنجاندن اسلام آباد در دستور کار اوراسیا خود بسیار افزایش می‌دهد. در آوریل ۲۰۱۹، ترکیه مانور نظامی مشترکی را با پاکستان و ازبکستان در منطقه جیزاخ انجام داد. یک رزمایش نظامی سه‌جانبه با حضور نیروهای ویژه از سه کشور نیز در دسامبر۲۰۲۱ انجام شد. تمرینات مشترک منظم و همکاری نظامی بین سه کشور معماری امنیتی در منطقه را تغییر خواهد داد. مشارکت پاکستان در جنگ قره باغ کوهستانی با ترکیه همچنین بر اهمیت رو به رشد همکاری نظامی ترکیه و پاکستان برای رهبری ترکیه در اوراسیا تاکید کرد.
نتیجه
مشارکت استراتژیک جدید بین ترکیه و ازبکستان، گسترش ژئوپلیتیک و اقتصادی آنکارا را در سراسر حوزه خزر به آسیای مرکزی تقویت می‌کند، قابلیتی که قبلاً با همگرایی فزاینده بین ترکیه و آذربایجان پس از پیروزی در جنگ قره‌باغ در نوامبر ۲۰۲۰ تقویت شده بود.
همچنین برای اعضای آسیای مرکزی محصور در خشکی سازمان کشورهای ترک، همکاری اقتصادی عمیق‌تر با پاکستان می‌تواند آنها را از طریق بنادر پاکستان به اقیانوس هند دسترسی داشته باشد و شاید با کریدور اقتصادی ۶۰ میلیارد دلاری چین و پاکستان که از مرز چین تا بندر گوادر امتداد دارد ادغام شود. در مقابل، دسترسی به سازمان کشورهای ترک از طریق افغانستان و ازبکستان به پاکستان کمک می‌کند تا گزینه‌های خود را برای اتصال اوراسیا متنوع کند و وابستگی بیش از حد خود را به طرح کمربند و جاده چین کاهش دهد.
مشارکت ترکیه و ازبکستان به آنکارا این امکان را می‌دهد تا از مشارکت استراتژیک عمیق خود با پاکستان برای اتصال سازمان کشورهای ترک زبان به جنوب آسیا و اقیانوس هند استفاده کند که این موضوع می‌تواند مناسبات کشورهای آسیای مرکزی بویژه ازبکستان با تهران را تحت شعاع قرار دهد. از همین روی لازم است، ایران سریعا استراتژی یکپارچه در قبال آسیای مرکزی اتخاذ کند تا با افزایش همکاری کریدوری و حمل و نقلی زمینه گسترش روابط سیاسی و تجاری را فراهم کند.
