الوقت- با گذشت دو دهه از سرنگونی رژیم بعثی عراق و سرمایه‌گذاریهای کلان در زیرساختهای انرژی اما دولتمردان بغداد در ارائه خدمات به شهروندان خود به ویژه در بخش برق با چالشهای جدی مواجه هستند و برای تنوع بخشی در بخش انرژی به امضای قرارداد با کشورهای همسایه روی آورده‌اند.
در این رابطه، روز پنجشنبه شاهزاده سعود بن نایف، فرماندار منطقه شرق عربستان به همراه وزیر برق عراق، پروژه اتصال برق این کشور و شورای همکاری خلیج فارس را به طور رسمی افتتاح کردند.
عبدالعزیز بن سلمان، وزیر انرژی عربستان در این مراسم گفت:«طرح اتصال مستقیم برق عربستان و عراق در حال حاضر در حال اجرای اصول توافقنامه امضا شده بین دو طرف است». این طرح از شهر عرعر در شمال عربستان تا الیوسفیه در غرب بغداد با ظرفیت اولیه 1000 مگاوات امتداد دارد و این پروژه از شبکه برق عراق نیز پشتیبانی خواهد کرد. وزیر انرژی سعودی با بیان اینکه اتصال برق بین کشورهای خلیج‌فارس و عراق مزایای اقتصادی ملموسی به همراه دارد، گفت که این یک رویا بود که به واقعیت تبدیل شد.
در این مراسم زیاد فاضل، وزیر برق عراق نیز تأکید کرد که این پروژه اتصال برق نشان‌دهنده رویکرد دولت عراق در تقویت هم‌افزایی با کشورهای عربی در بخش‌های انرژی و اقتصاد است.
عراق از طریق ارتباط با کشورهای حاشیه خلیج فارس به دنبال رفع بحران برق است که سالها از آن رنج می‌برد. به گزارش خلیج آنلاین، پیش‌بینی می‌شود فاز اول پروژه اتصال برق بین عراق و کشورهای حوزه خلیج فارس با هزینه‌ای بالغ بر 228 میلیون دلار در پایان سال 2024 به بهره‌برداری برسد و این پروژه توسط چندین شرکت از کویت و قطر تامین مالی می‌شود.
افتتاح اتصال برق عربستان و عراق درحالی است که وزارت برق عراق در سپتامبر 2019 توافقنامه‌ای را با شورای همکاری خلیج فارس برای ایجاد دو خط انتقال نیروی برق منعقد کرد. این خط انتقال ۳۰۰ کیلومتری از ایستگاه الوفرا در کویت به بندر جنوبی فاو عراق کشیده می‌شود و در مرحله اول 500 مگاوات برق را به عراق ارسال خواهد کرد. در ماه می گذشته، دولت عراق پروژه اتصال برق با کشورهای شورای همکاری خلیج فارس را تصویب کرد.
وضعیت برق عراق
کمبود شدید و قطع طولانی مدت برق که گاهی تا ۱۵ ساعت هم در روز هم می‌رسد، یکی از معضلات عراق است که در اکتبر 2019 یکی از عوامل اصلی شکل‌گیری اعتراضات گسترده خیابانی در این کشور بود. دولتهای بغداد علیرغم وجود بودجه مالی کافی برای ساخت ایستگاه‌های تولید برق، اما به دلیل کمبود گاز طبیعی قادر به حل این چالش نبودند و مجبور شدند تا نیازهای خود را از سوی همسایگان تامین کنند.
مصرف برق عراق از سال 2010 سه برابر شده است و از 11.9 گیگاوات به 39.5 گیگاوات در سال 2021 رسیده است. درحال حاضر، ایران تنها صادرکننده برق به عراق است و به طور متوسط روزانه 1350 مگاوات از نیازهای برقی این کشور را تامین می‌کند ولی این حجم برای عراقیها کافی نیست. طبق گزارش آژانس بین‌المللی انرژی، تقاضای برق عراق تا سال 2030 دو برابر خواهد شد و شکاف بین تقاضا و عرضه بیشتر خواهد شد مگر اینکه دولت به سرعت و قاطعانه برای مقابله با این تغییرات اقدام کند.
بر اساس گزارش بانک جهانی، عراق پس از روسیه به عنوان دومین کشور از نظر میزان گازی که در جو می‌سوزاند قرار دارد. عراق علاوه بر واردات گاز ایران، 1200 مگاوات برق نیز از طریق چهار خط انتقال از آن وارد می‌کند. با این حال، فقدان تولید داخلی گاز برای بهره‌برداری از نیروگاه‌ها باعث هدر رفتن مقادیر زیادی از آن شد و وابستگی به واردات از ایران منجر به جیره بندی طولانی مدت برق شد که عراقیها را در شرایط سختی قرار داد.
تردید در ظرفیت شورای همکاری خلیج فارس
اگرچه کشورهای شورای همکاری خلیج فارس ادعا دارند که می‌توانند در آینده نیازهای برق عراق را تامین کنند اما تا رسیدن به این هدف فاصله درازی در پیش است. میزان تولید برق عراق 21 هزار مگاوات و حجم وارداتی از خلیج فارس هم حدود 500 مگاوات خواهد بود، درحالی که حجم نیاز داخلی روزانه به برق به 35 هزار مگاوات می‌رسد که در تابستان به بیش از این مقدار می‌رسد. هر چند پیش‌بینی شده است که در سالهای آینده میزان برق صادراتی اعراب به عراق به 2000 مگاوات برسد اما این میزان نیز نمی‌تواند جوابگوی برق موردنیاز عراق باشد. لذا، کشورهای عرب فقط 5 درصد نیازهای عراق را تامین خواهد کرد و شهرهایی مانند بصره و برخی دیگر از شهرهای جنوبی می‌توانند از این انرژی کم‌حجم برخوردار شوند. خود عراقیها هم به این مسئله واقف هستند و به همین دلیل با ترکیه و اردن هم قراردادهای جداگانه‌ای را امضا کرده‌اند تا از این کشورها هم برق وارد کنند.
با اینکه کشورهای حاشیه خلیج فارس به دلیل ذخایر عظیم انرژی ظرفیتهای زیادی برای تولید برق دارند اما زیرساختها برای توسعه تامین برق چندان فراهم نیست. بر اساس آمارها، کشورهای شورای همکاری خلیج فارس با اینکه اقتصاد توسعه یافته‌ای ندارند، اما بالاترین مصرف سرانه انرژی برق در سراسر جهان را دارند که بالاتر از میانگین جهانی 3.5 مگاوات سرانه ساعت است.
این نرخ بالا به دلیل عوامل متعددی از جمله نیاز به استفاده از نیروی برق برای خنک‌سازی و نمک‌زدایی آب دریاست که سوخت‌های مایع سهم زیادی از ترکیب انرژی را به خود اختصاص می‌دهند و همچنین بخش‌های انرژی‌بر مانند کارخانه‌های ذوب‌آهن، پتروشیمی و سیمان در این منطقه وجود دارند که برق زیادی را مصرف می‌کنند. همچنین پیش‌بینی می‌شود که مصرف برق در جهان به ویژه در بین شورای همکاری در یک دهه آینده افزایش خواهد یافت و برای تامین برق مورد نیاز عراق هم چالشهایی به وجود خواهد آمد.
اعراب منطقه در بخش انرژی‌های تجدیدپذیر هم سرمایه‌گذاریهای زیادی انجام داده‌اند و عربستان و امارات قصد دارند تا یک دهه آینده بخشی از برق تولیدی خود را صادر کنند. اما از آنجا که مصرف برق عراق در روزهای تابستان به طور قابل توجهی افزایش پیدا می‌کند، تامین این ججم انرژی توسط کشورهای عربی سخت خواهد شد و خود اعراب هم سقف 2000 مگاواتی را برای صادرات به عراق درنظر گرفته‌اند و به نظر می‌رسد بیش از این حجم برایشان مقدور نیست.
چالش سیاسی تامین برق از شیخ‌نشین‌ها
در مورد توافقات انرژی بین عراق و شورای همکاری خلیج فارس، مسئله انرژی یک بخش قضیه است و بعد دیگر آن، منافع و مطامع سیاسی است که در پس این اقدام وجود دارد. عربستان در سالهای اخیر تحت هدایت محمد بن سلمان، ولیعهد این کشور تلاش کرده از اهرم انرژی برای تامین منافع سیاسی خود استفاده کند. سعودیها سعی دارند در ازای سرمایه‌گذاری در بخش‌های اقتصادی و انرژی در کشورهای دیگر، سیاستهای دولت مقصد را با برنامه‌های ریاض همسو کنند و در عراق هم این برنامه‌ای در دستورکار قرار دارد. بنابراین، عربستان و تا حدی امارات سعی دارند با وابسته کردن عراق به شورای همکاری در عرصه برق، در حکمرانی این کشور نفوذ کرده و در مواقع ضروری بتوانند از این حربه برای تاثیرگذاری در سیاستهای بغداد استفاده کنند. سعودیها در سالهای اخیر نشان داده‌اند که سر بزنگاه حتی به تعهدات خود در قبال متحدانشان نیز پایبند نخواهند بود و نمونه آنرا در ماجرای بحران اوکراین و دست رد به سینه آمریکا و زیر پا گذاشتن توافقات با پاکستان در مواقع بحرانی شاهد بودیم و بعید نیست که در آینده از این حربه بر علیه عراق هم استفاده کند. از طرفی، اگر پروژه ساخت ابرشهر «نئوم» بن سلمان محقق شود، مصرف برق در عربستان بیش از پیش افزایش خواهد یافت و شاید اصلا نتواند به تعهداتش در برابر بغداد عمل کند. از اینرو، هیچ تضمینی برای اجرای پروژه برق‌رسانی از سوی شورای همکاری به عراق وجود ندارد و مقامات بغداد باید از هم اکنون به فکر چاره باشند تا در آینده از وابستگی به انرژی رها شوند.
از سوی دیگر، مسیر اصلی انتقال برق اعراب به عراق از خاک کویت عبور می‌کند که بیش از سه دهه است بر سر موضوعات مختلف با دولت عراق اختلاف دارد. تنش بین کویت و عراق بر سر چاههای نفتی در خلیج فارس و لاینحل باقی ماندن پرداخت بدهی‌های رژیم بعثی به کویت در زمان جنگ تحمیلی ایران همچنان بر روابط دو کشور سایه انداخته است و در صورتی که این اختلافات در آینده تشدید شود، می‌تواند در روند برق‌رسانی به عراق اختلال ایجاد کند.
برخی کارشناسان عرب مدعی هستند که قرارداد واردات برق از ایران در سال 2024 پایان خواهد یافت و بغداد سعی دارد تا این قرارداد را تمدید نکند و به جای آن از ظرفیتهای شورای همکاری استفاده کند. اگر این فرض محال واقعیت داشته باشد، در این صورت وابستگی عراق به انرژی اعراب افزایش خواهد یافت و این فرصت خوبی در اختیار شیخ‌نشین‌ها قرار خواهد داد که بتوانند بغداد را با سیاستهای جاه‌طلبانه خود همسو کنند.
لازم به ذکر است که جایگزین کردن برق وارداتی از ایران توسط کشورهای عربی نه تنها در کوتاهترین زمان ممکن نیست بلکه ظرفیت این کشورها هم در حدی نیست که بتوانند همه نیازهای عراق را تامین کنند. لذا، بهترین انتخاب برای عراق این است که از زیرساختهای داخلی برای تامین مایجتاج انرژی خود استفاده کند و در این زمینه هم می‌تواند روی کمکهای ایران حساب باز کند.
به گفته موسسه انرژی عراق، حدود 30 تا 50 درصد از برق به دلیل سیستم‌های ضعیف انتقال و توزیع از بین می‌رود. شبکه توزیع و انتقال برق عراق فرسوده است و نیاز به ارتقا و گسترش فوری دارد و یک پنجم این شبکه در جنگ علیه داعش از رده خارج شده است و نیاز به بازسازی اساسی دارد که هزینه‌های گزافی را می‌طلبد که در شرایط کنونی از عهده دولت خارج است.
ایران همچنان بهترین گزینه برق‌رسانی
عراق نیروگاههای تولید برق دارد، اما به دلیل کمبود سوخت مورد نیاز، تقریباً متوقف شده یا در ساعات مشخصی کار می‌کنند و ایران تاکنون تنها کشوری بوده که در این زمینه به عراقیها کمک کرده است و حتی شرکتهای مهندسی ایرانی در ساخت نیروگاههای برق در عراق فعالیت دارند. به رغم تلاشهای آمریکا و برخی کشورهای منطقه برای بریدن پای ایران از بازار انرژی عراق، اما مقامات بغداد بارها گفته‌اند که میزان گاز واراتی از ایران برای آنها به صرفه‌تر است و قیمت مناسبی نسبت به سایر کشورهای همسایه دارد و بسیاری از نیروگاههای عراق به صادرات گاز و انرژی ایران وابسته هستند.
ایران هم در طول سالیان گذشته نشان داده که برخلاف اعراب در کمک به متحد خود هیچ چشم داشت سیاسی و یا اقتصادی ندارد و فقط تلاش می‌کند باری از روی دوش ملت و دولت عراق بردارد، چرا که بحران انرژی می‌تواند ناامنی‌هایی را در این کشور دوست ایجاد کند که برای منطقه هم چالش برانگیز خواهد بود.
عراق حدود 16 میلیارد مترمکعب گاز را سالانه آتش می‌زند و اگر این گاز برای استفاده در نیروگاه‌ها تصفیه شود، ظرفیت تولید برق عراق بسیار بهبود خواهد یافت. از سوی دیگر، با توجه به اینکه حدود 63 درصد از ظرفیت نیروگاهی عراق با مصرف گاز به تأمین برق می‌پردازند، ایران به عنوان یکی از بزرگترین دارندگان ذخایر پایدار انرژی در همسایگی این کشور می‌تواند گزینه مناسبی برای تأمین برق در آینده باشد. با این وجود، آمریکا سعی دارد روابط جمهوری اسلامی و عراق را شکرآب کند و سوق دادن بغداد به سمت تامین برق از اعراب خلیج فارس هم سناریوی واشنگتن بود تا 3 میلیارد دلار درآمد ایران از فروش برق به عراق را قطع کند اما تاکنون موفق به این کار نشده است.
