اقتصاد هند و ایران به نوعی مکمل هم هستند. یعنی بسیاری از کالاهایی که در دو کشور تولید میشود، می‌تواند بین آنها مبادله شود و اثر چندانی هم روی تولید داخلی نداشته باشد. از نظر موقعیت استراتژیک نیز هند یک شریک تجاری راهبردی برای ما محسوب میشود و وزنه قابل توجهی در تجارت خارجی ما هم از نظر صادرات و هم از نظر واردات است.
با وجود رابطه تاریخی و فرهنگی ایران و هند، ذخایر عظیم هیدروکربنی ایران و مصرف انرژی رو به رشد هند اساس همکاری اقتصادی دوجانبه را تشکیل می‌دهد. از همین روی، دو کشور برای تقویت زیرساخت‌های ارتباطی منطقه‌ای خود برای تقویت تجارت و بازرگانی سرمایه‌گذاری می‌کنند. البته با تغییر وضعیت در افغانستان، هند و ایران در فرصتی مناسب برای بررسی همگرایی منافع متقابل خود می‌یابند.
موقعیت جغرافیایی ایران به هند از طریق بندر چابهار و همچنین دسترسی به بازارهای جهانی در اروپا و روسیه از طریق کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب (INSTC) دروازه‌ای به افغانستان و آسیای میانه را می‌دهد. این پیوندهای زیرساختی کلیدی برای گسترش چشم‌انداز تجارت و سرمایه‌گذاری در منطقه، از جمله بین هند و ایران است.
افت و خیز تجارت دوجانبه
تجارت دوجانبه هند و ایران در سال مالی ۱۹-۲۰۱۸ با رشد ۲۳.۷ درصدی به ۱۷.۰۳ میلیارد دلار رسید. در این میان نفت و سوخت با حجم ۱۲.۳ میلیارد دلار بیشترین سهم را به خود اختصاص دادند. اما از ماه می ۲۰۱۹ و پس از پایان معافیت تحریم نفتی صادر شده به هند توسط ایالات متحده، این روند کاهشی شد بطوریکه حجم تجارت دوجانبه در پایان سال مالی ۲۰۲۰، به ۴.۷۷ میلیارد دلار ریزش کرد.
این دوره طولانی عدم فروش نفت خام از ایران به هند موجب کاهش ذخایر روپیه در دو بانک UCO و IDBI، بعنوان تسهیل کننده تجارت ایران و هند، شد و در نتیجه حجم صادرات از هند به ایران را کاهش داد. از همین روی مجموع صادرات هند به ایران در سال ۲۰۲۰ با ۴۲ درصد کاهش نسبت به سال ۲۰۱۹ به ۲.۲ میلیارد دلار رسید که کمترین میزان در یک دهه گذشته است.
بر اساس این گزارش، در ۹ماهه نخست سال۱۴۰۰، ارزش تجارت ایران با هند حدود ۴. ۲میلیارد دلار بوده که ۳۴. ۱میلیارد دلار از آن را صادرات کالایی بدون نفت‌خام و حدود ۰۵. ۱میلیارد دلار از آن را واردات تشکیل داده است. طی مدت مذکور در مقایسه با ۹ماهه نخست۱۳۹۹ ارزش صادرات، حدود ۷۴ درصد افزایش و ارزش واردات، حدود ۳۷ درصد کاهش یافته است.
به‌دنبال افزایش صادرات و کاهش واردات از هند در این مدت تراز تجاری ایران و هند در ۹ ماهه ۱۴۰۰ حدود ۲۹۶ میلیون دلار به نفع ایران مثبت شده است. موقعیت هند در میان طرف‌های تجاری ایران در ۹ماهه سال۱۴۰۰، در حوزه صادرات ششمین مقصد صادراتی و در حوزه واردات هفتمین مبدا وارداتی کشور است. در ۹ماهه نخست۱۴۰۰، حدود ۹۳۵هزار تن کالای غیرنفتی (بدون احتساب نفت‌خام) از کشور هند وارد شده که نسبت به مدت مشابه سال ۹۹ حدود ۴۷ درصد کاهش داشته است.
طی این مدت تقریبا ۵ میلیون تن کالا از ایران به هند صادر شده که نسبت به مدت مشابه سال گذشته حدود ۵ درصد رشد داشته است. متوسط قیمت واردات از هند در ۹ماهه نخست ۱۴۰۰ حدود ۱۰۹۹ دلار در هر تن و متوسط قیمت صادرات به هند حدود ۲۷۳دلار در هر تن بوده است.
صادرات هند به ایران
صادرات عمده هند به ایران شامل برنج، چای سیاه، کودهای شیمیایی، مواد شیمیایی آلی و غیر آلی کشاورزی، ماشین آلات و ابزارآلات، فلزات، آهن و فولاد اولیه و نیمه ساخته، مواد شیمیایی دارویی، مواد معدنی فرآوری شده، نخ پلی استر و پارچه‌های بافته شده است.
هند بیش از یک سوم تقاضای ایران برای شکر و برنج را تامین می‌کند، مثلا ایران در سه ماهه اول سال ۲۰۲۰ حدود ۷۰۰۰۰۰ تن برنج باسماتی از هند وارد کرد. سایر صادرات محصولات کشاورزی به ایران شامل جو، دانه کنجد، نیشکر و کیک روغنی و غیره است. در سال مالی ۲۰۱۹، سبد صادراتی هند به ایران ۳.۵ میلیارد دلار ارزش داشت اما در سال ۲۰۲۰، به ۲.۸ میلیارد دلار آمریکا رسید.
سایر اقلام بالقوه‌ای که می‌تواند صادرات هند به ایران را افزایش دهد؛ ماشین آلات و ابزار، تجهیزات الکتریکی، الکترونیکی، وسایل نقلیه غیر از راه آهن، تراموا، محصولات پلاستیکی و پلاستیکی، دستگاه‌های نوری، عکس و فنی، محصولات دارویی، چربی‌ها و روغن‌های گیاهی حیوانی، محصولات سرامیکی است.
واردات هند از ایران
عمده واردات هند از ایران شامل نفت خام، مواد شیمیایی معدنی و ارگانیک، کود، پلاستیک و اشیاء، شیشه و ظروف شیشه‌ای، مروارید طبیعی یا پرورشی، سنگ‌های قیمتی یا نیمه قیمتی، چرم و غیره است. واردات کشاورزی از ایران شامل بادام، پسته، خرما، و زعفران و غیره در سال مالی ۲۰۱۹، واردات از ایران بالغ بر ۱۳.۵ میلیارد دلار بوده است که سال بعد از آن به ۱.۳۵ میلیارد دلار کاهش یافت. دلیل اصلی این سقوط شدید، عدم واردات نفت خام از ایران از ماه می ۲۰۱۹ بوده است.
چشم به وین
با تغییر در رهبری ایالات متحده و آغاز مذاکرات وین، چشم انداز تعامل اقتصادی هند با ایران امیدوارکننده به نظر می‌رسد. هند از این رویکرد جدید ایالات متحده منتفع خواهد شد، زیرا هند دومین شریک تجاری نفت ایران پس از چین بوده و تعامل اقتصادی عمیق‌تر با ایران برای امنیت انرژی هند بسیار مهم است. در واقع، هند امیدوار است که گشایش در روابط ایالات متحده و ایران به این کشور امکان دهد تا سرمایه گذاری‌های ۵۰۰ میلیون دلاری خود را را به پیش ببرد.
مذاکره بر توافقنامه تجاری
در مورد توافقنامه تجارت ترجیحی، ۵ دور مذاکره بین هند و ایران بر روی متن آن انجام شده و الان متن توافقنامه بین دو طرف نهایی شده است. در این مرحله لیست‌های کالایی باید پیشنهاد شود که ایران نیز کالاهایی را به طرف هندی پیشنهاد داده است که طبق آن برای کالاهای مختلف صادراتی حدود ۱.۵ میلیارد دلار تخصیص تعرفه گرفته میشود.
این موضوع در راستای تمرکز بر تنوع بخشیدن به سبد تجاری دوجانبه شامل تولید، خدمات و اقلام مهندسی سبک است. بنابراین قرارداد تجارت ترجیحی به دو کشور اجازه می‌دهد تا تعرفه‌ها را بر محصولات یکدیگر کاهش دهند. از آنجایی که ایران عضو سازمان تجارت جهانی (WTO) نیست، هیچ تعهدی برای نگه داشتن نرخ‌های تعرفه در یک آستانه مشخص و تعیین شده توسط WTO، را ندارد.
چرا توافقنامه چابهار مهم است؟
از زمانی که هند به شریک و سرمایه‌گذار پروژه توسعه بندر چابهار تبدیل شد، دولت دهلی‌نو رویکرد خود برای افزایش نفوذ خود در افغانستان را تقویت کرد. ایالات متحده آمریکا بر اساس حمایت از ثبات اقتصادی در افغانستان و کمک به توسعه این کشور، توسعه بندر مورد بحث را از تحریم‌های اعمال شده علیه ایران مستثنی کرد.
در حالی که هند به عنوان متحد ایالات متحده در پروژه بندر چابهار سرمایه گذاری می‌کرد، در آن سوی دریای عربی؛ چین و پاکستان پروژه عظیم توسعه بندر گوادر را اجرا می‌کردند. اما تسلط طالبان در افغانستان باعث شده است که سرمایه گذاران هندی برای اقامت و سرمایه‌گذاری در این کشور با مشکلات جدی مواجه شوند.
بندر چابهار دارای ویژگی‌های مهمی است که در سطح جهانی و منطقه‌ای مورد توجه قرار می‌گیرد. چابهار تنها بندر ایران است که دسترسی مستقیم به دریاهای آزاد و اقیانوس‌ها دارد. مجاورت جغرافیایی این بندر با کشورهایی مانند افغانستان، پاکستان و هند و به عنوان یک مرکز مهم ترانزیتی در کریدور بین المللی شمال-جنوب، این پتانسیل را به چابهار می‌دهد تا به یکی از مهمترین مراکز تجاری در منطقه تبدیل شود. همچنین این بندر امکان افزایش تجارت در آسیای مرکزی و جنوبی را دارد.
پروژه ایجاد مسیر ترانزیتی با مسیر توسعه بندر چابهار به عنوان توافقنامه چابهار نامگذاری شده است. پروژه بندری که در ژوئن ۲۰۱۶ توسط سران کشورها به منظور ایجاد کریدور سه گانه در منطقه به امضا رسید، جای خود را در بین سرمایه گذاری‌های مشترک هند، ایران و افغانستان باز کرد. در کنار قرارداد مذکور مبنی بر توسعه بندر، نکته اصلی این است که امکان انتقال و دسترسی هند به افغانستان از طریق ایران را فراهم می‌کند. بندر چابهار و مسیر ترانزیتی ایران این مزیت را به هند می‌دهد تا پاکستان را در دسترسی خود به افغانستان دور بزند. بنابراین، پاکستان یکی از کشورهایی خواهد بود که از توافقنامه تجاری سه جانبه ایران، هند و افغانستان متاثر میشود.
حضور وزیر خارجه هند در مراسم ریاست جمهوری ابراهیم رییسی، رئیس جمهور ایران، نشان دهنده تمایل دهلی نو برای حفظ این روابط استراتژیک است. تا جایی که رسانه‌های هندی در اخبار خود از مراسم تحلیف رئیس جمهور، باز شدن صفحه جدیدی از روابط ایران و هند یاد کردند. بنابراین می‌توان گفت که بندر چابهار متغیر مهمی در روابط راهبردی هند با پاکستان و چین و در شکل دادن به توازن منطقه‌ای است. در همین راستا، موسسه بروکینگز در گزارش پژوهشی خود با عنوان «منافع استراتژیک و اقتصادی هند در ایران»، توسعه بندر چابهار را سنگ بنای استراتژی چند لایه هند در قبال ایران معرفی کرده است.
بنابراین بندر چابهار مبنای توسعه ایران، هند، افغانستان و بسیاری از کشورهای آسیای میانه خواهد بود. علاوه بر این، کشورهای آسیای میانه (ازبکستان و قزاقستان) این بندر را به عنوان دروازه‌ای به اقیانوس هند می‌دانند. مقامات هندی بیان می‌کنند که بندر چابهار دسترسی به مسیر دریایی را برای کشتیرانی و تجارت تسهیل می‌کند.
از سوی دیگر، همکاری‌هایی که از طریق توسعه بندر گوادر و کریدور اقتصادی چین و پاکستان (CPEC) شکل خواهد گرفت، نگرانی‌ها از چگونگی مشارکت چین و پاکستان، دو رقیب اصلی هند، افزایش داده است. در این صورت، سرمایه‌گذاری هند در بندر چابهار به‌عنوان یک استراتژی کلیدی برای گسترش حضور در بازار منطقه‌ای، به‌ویژه برای تضعیف همکاری‌های چین و پاکستان و تقویت جایگاه ابرقدرت خود با استفاده از اتحاد هند و ایران، محسوب میشود.
حضور طالبان در افغانستان ممکن است بر ادامه پروژه‌های استراتژیک هند و جذابیت سرمایه‌گذاری در ایران تأثیر بگذارد. به همین دلیل تهران تلاش می‌کند روابط خود را با طالبان حفط و راه را برای ادامه فعالیت هند در جنوب شرق ایران هموار کند.
در مجموع دهلی نو در تلاش است تا با اهمیت دادن بیشتر به کریدور ایران و ترکمنستان و دو چندان کردن اهمیت بندر چابهار، در مقابل پروژه گوادر مستقر در چین و پاکستان تعادل ایجاد کند./ بازار
