اندیشکده خاورمیانه(1) و نشریه فارن افرز(2) در یادداشت‌های جداگانه به بررسی تاثیر جنگ بر بازار انرژی پرداخته‌اند.
مقدمه
از زمان حمله روسیه به اوکراین، قیمت نفت بیش از یک چهارم افزایش یافته و قیمت بنزین تقریباً دو برابر شده است و چشم‌انداز هر دو بازار، امیدوار کننده نیست. از آنجا که کشورهای غربی از تحریم‌ها برای محدود کردن توانایی روسیه جهت تامین مالی جنگ به کمک درآمدهای نفت و گاز استفاده می‌کنند، قیمت انرژی احتمالاً بالا و بی‌ثبات باقی می‌ماند.
مشخص نبودن زمان پایان جنگ به همراه مسئله تغییرات اقلیمی سبب نگرانی‌های بیشتری در مورد آینده انرژی جهان شده است. در این شرایط، اگرچه کشورها باید از دهه‌ها پیش برای محافظت از کره زمین دوری از سوخت‌های فسیلی را آغاز می‌کردند اما هم‌اکنون آنها بالاجبار باید این کار را در زمانی انجام دهند که مردم به طور فزاینده‌ای با قیمت‌های بالا روبرو شده‌اند.
جنگ اوکراین و تحول در بازار سوخت‌های فسیلی روسیه
یکی از پیامدهای اقدام نظامی روسیه ضد اوکراین در درازمدت، تغییر ساختاری جریان صادرات در بازار جهانی نفت است. این موضوع پیامدهای مستقیم برای بازیگران در خاورمیانه خواهد داشت. در این میان، با وجودی که گفته می‌شود شاید عضویت روسیه در اوپک پلاس تعلیق شود اما همکاری کنونی بین مسکو و دیگر کشورهای تولید کننده نفت همچنان تا پس از سپتامبر 2022، هنگامی‌که توافق بر سر کاهش تولید نفت پایان می‌یابد، ادامه خواهد داشت. در واقع، با توجه به اینکه نگرانی‌هایی در خصوص ثبات در بازار نفت وجود دارد، تنها راه مدیریت آن حفظ همکاری کشورهای عضو است. لذا اگرچه گنجایش تولید نفت روسیه رو به کاهش است اما این کشور یکی از عناصر مهم به شمار می‌آید و نقش آن در آسیا که بازار مصرف مهم برای تولید کنندگان نفت خلیج فارس است افزایش خواهد یافت.
از سوی دیگر، تحریم‌های غرب علیه روسیه باعث شده مسیر صادرات نفت روسیه از اروپا به آسیا تغییر کند. برای نمونه، در مورد پایانه‌های صادراتی نفت مستقر در غرب روسیه، حجم نفت صادراتی به سمت شرق از 140 هزار بشکه در روز در ماه ژانویه سال 2022 به 900 هزار بشکه در روز در آوریل و 550 هزار بشکه در ماه مه افزایش یافت.
همچنین هند، ترس و تردید را کنار گذاشته و به خریدار اصلی مازاد تولید نفت روسیه تبدیل شده است. واردات نفت این کشور از روسیه از تقریبا صفر در فوریه به 900 هزار بشکه در روز در ماه مه افزایش یافته است؛ این درحالی است که در سال‌های گذشته، میانگین واردات نفت هند از روسیه از 200 هزار بشکه در روز فراتر نرفته بود.
چین نیز بسیار زود پس از هند وارد عمل شد. تمایل به خرید نفت مازاد نه تنها در میان شرکت‌های مستقل پالایش نفت چین که از خریداران سنتی هیدروکربن روسی به شمار می‌آمدند نمایان شد بلکه شرکت‌های بزرگ چینی وابسته به دولت این کشور نیز تمایل به خرید نفت از روسیه را نشان دادند.
آمار و ارقام نشان می‌دهد پس از کاهش ابتدایی صادرات نفت روسیه به چین از یک میلیون و 700 هزار بشکه در ژانویه به یک میلیون و 400 هزار بشکه در روز در فوریه؛ حجم صادرات دوباره افزایش یافت و در آوریل به یک میلیون و 600 هزار بشکه در روز رسید؛ این افزایش در ماه مه نزدیک دو میلیون بشکه در روز ثبت شد.
در ماه‌های آوریل و مه سال جاری، نفت روسیه که از دریا استخراج و به چین صادر می‌شود به بالاترین سطح از ماه مارس سال 2020 رسید و از یک میلیون بشکه در روز فراتر رفت. این رقم در سال 2021 به طور میانگین 800 هزار بشکه در روز ثبت شده است. علاوه بر این، تقاضا برای نفت روسیه به هند و چین محدود نمی‌شود و کشورهایی همچون اندونزی و سریلانکا هم ابراز تمایل به خرید نفت روسی دارند.
علل تمایل شرق به نفت روسیه
چندین عامل وجود دارد که از افزایش عرضه نفت روسیه به آسیا پشتیبانی می‌کند. مهمترین این عوامل، تخفیف بی‌سابقه‌ای است که تولیدکنندگان روسی به مشتریان خود می‌دهند تا خطرات بالقوه و هزینه خرید نفت آلوده به سیاست را جبران نمایند.
برآوردهای متفاوت حاکی از آن است که این تخفیف شاید تا 25 یا 35 دلار در هر بشکه برسد. این تخفیف‌ها از یکسو برای پالایشگرانی جذاب است که به سود بیشتر می‌اندیشند و از خیلی وقت پیشتر، حاشیه امن خود را به شکل قابل ملاحظه‌ای تقویت کرده‌اند و از سوی دیگر کشورهایی که با مشکلات اقتصادی دست به گریبانند و نمی‌توانند نفت را به بهای رسمی و گران خریداری کنند نیز از این شرایط استقبال می‌کنند.
از دست رفتن بخشی از بازار پتروشیمی روسیه از دیگر علل تمایل به نفت روسیه است، بدین صورت که برخی کشورها برای پر کردن جای روسیه در این بازار، صادرات سوخت و دیگر محصولات پتروشیمی‌خود را افزایش می‌دهند. علت سوم، در دسترس بودن حجم بیشتر و کیفیت بالاتر نفت و در برخی موارد نزدیکی کشورها با یکدیگر است که سبب شده هیدروکربن‌های روسی برای مصرف کنندگان آسیایی جذاب‌تر باشد. در این خصوص مسکو و خریداران نفت آن از تجربه ایران در دور زدن تحریم‌ها استفاده می‌کنند؛ همین روش‌ها را اکنون پکن و دیگران به کار می‌گیرند تا تجارت نفتی خود را با روسیه سازگار کنند.
مسکو آمادگی دارد هزینه عرضه نفت به بازارهای آسیایی را بپردازد. این مورد را نه تنها می‌توان به تمایل مسکو برای تخفیف بیشتر بلکه خطرپذیری و پرداختن بهای مرتبط با حق بیمه کشتی‌ها، مالکیت ناوگان نفتکش‌ها، استفاده از از نفت کش‌های کوچک‌تر و نیز خرید و فروش تانکر به تانکر تعمیم داد، اما با وجود همه هزینه‌هایی که تحمیل می‌شود، قیمت بالای نفت در بازار سبب خواهد شد مسکو همچنان از فروش نفت سود کند!
جنگ اوکراین و ادامه وابستگی جهانی بازار انرژی هسته‌ای به روسیه
دولت‌های غربی از یک سو در حال مبارزه با تغییرات اقلیمی و از سوی دیگر به دنبال کاهش هزینه‌های بالای انرژی و جدا شدن از روسیه هستند که بر همین اساس بسیاری از آنها تمایل خود را به استفاده از انرژی هسته‌ای ابراز کرده اند. انرژی هسته‌ای در حال حاضر یکی از بزرگترین منابع انرژی بدون کربن در جهان است که 25 درصد از برق اتحادیه اروپا را تامین می‌کند.
برخلاف بیشتر انواع انرژی‌های تجدیدپذیر مانند انرژی خورشیدی و باد، انرژی هسته‌ای می‌تواند به طور قابل اعتمادی در هر ساعت از سال مقادیر زیادی برق تولید کند. با این وجود، در کوتاه مدت، استفاده اروپا از انرژی هسته‌ای، این قاره را از سوخت روسیه رها نمی‌کند. علاوه بر این، بسیاری از کشورهای جهان برای مواد مورد نیاز جهت تولید انرژی هسته‌ای به روسیه وابسته‌اند.
روسیه نزدیک به نیمی‌از ظرفیت جهانی را جهت غنی‌سازی اورانیوم برای سوخت هسته‌ای دارد و 40 درصد انرژی هسته‌ای تولید شده در اروپا به اورانیوم روسیه یا قزاقستان و ازبکستان وابسته است که هر دو متحد نزدیک کرملین هستند. تقریباً نیمی از نیروگاه‌های هسته‌ای آمریکا – حدود 10 درصد از کل تولید برق آمریکا – با واردات از این سه کشور تأمین می‌شود که همین واقعیت مشخص می‌کند که چرا صنعت هسته‌ای آمریکا لابی کرد تا دولت، اورانیوم را از فهرست تحریم‌های روسیه حذف کند.
روسیه همچنین بر بازار صادرات و ساخت و ساز نیروگاه‌های هسته‌ای به ویژه در اقتصادهای نوظهور تسلط دارد. نزدیکترین رقیب روسیه در این عرصه، چین است. کشورهایی که با چین یا روسیه قرارداد می‌بندند، ممکن است چندین دهه برای سوخت و خدمات هسته‌ای به آنها وابسته شوند.
در طول دو دهه گذشته، روسیه به تامین کننده جهانی فناوری هسته‌ای، به ویژه برای کشورهایی که اولین پروژه‌های هسته‌ای خود را می‌سازند، تبدیل شده است. روسیه در ساخت و نگهداری نیروگاه‌های هسته‌ای تجربه عمیقی دارد و برای اقلام مورد نیاز برای ایجاد آنها اعم از راکتورها، سوخت، تامین مالی و حتی آموزش کارگران، خدمات ارائه می‌دهد.
از سال 2000، روسیه قراردادهای همکاری هسته‌ای دوجانبه با 47 کشور امضا کرده است و نیروگاه‌های بزرگی در بنگلادش، بلاروس و ترکیه در دست ساخت دارد. این کشور در پروژه‌های هسته‌ای در سراسر آفریقا، آسیا، خاورمیانه و آمریکای جنوبی مشارکت دارد. روسیه همچنین پروژه‌هایی در اروپای شرقی دارد. برای چندین دهه، اوکراین یکی از مشتریان اصلی هسته‌ای روسیه بود.
بسیاری از کشورهای اروپایی دیگر نیز در مورد وابستگی به فناوری هسته‌ای روسیه ابراز نگرانی کرده اند؛ نگرانی‌هایی که در فوریه 2022 تأیید شدند. از آن زمان، غرب به سرعت تلاش کرده تا خود را از منابع انرژی روسیه، از جمله انرژی هسته‌ای، جدا کند. به عنوان مثال، در 2 مه، کنسرسیوم فنلاندی اعلام کرد که قرارداد برای راکتور 1200 مگاواتی روسیه را لغو می‌کند. اما در این خصوص همه یکصدا نیستند.
در طرح کمیسیون اروپا برای کاهش واردات گاز روسیه به طور مشخص اشاره ای به انرژی هسته‌ای نشده است، همچنین آلمان در برنامه‌های خود برای بستن سه رآکتور هسته‌ای باقی مانده خود تا پایان سال جاری مصمم عمل کرده است. اما کشورهای دیگر مانند بلژیک و ژاپن، قول سرمایه گذاری‌های جدید در انرژی هسته‌ای را برای کاهش وابستگی خود به گاز روسیه داده اند.
طرح غرب برای استقلال هسته‌ای از روسیه و چین
اگرچه انرژی هسته‌ای برای رهایی اروپا از گاز روسیه حیاتی است، اما همچنان می‌تواند این کشورها را در برابر نفوذ روسیه آسیب پذیر کند. حتی اگر کشورها پروژه‌های هسته‌ای با روسیه را لغو کنند، چین به زودی از فرانسه پیشی خواهد گرفت و به دومین تولیدکننده بزرگ انرژی هسته‌ای تبدیل خواهد شد. درواقع، باید در نظر داشت که نظام‌های تولید انرژی مدرن -به ویژه آنهایی که به مواد معدنی حیاتی وابسته هستند که به طور مساوی در سراسر جهان توزیع نشده‌اند- پیچیده و به‌هم پیوسته هستند. این نظام‌ها نشان می‌دهند که استقلال واقعی انرژی -جایی که دولت‌ها به طور کامل به تنهایی ایجاد قدرت می‌کنند- دیگر عملی نیست. در عوض، کشورهای غربی باید بر تقویت وابستگی متقابل انرژی خود با شرکای مورد اعتماد تمرکز کنند.
این روند در حال حاضر با انرژی هسته‌ای در حال انجام است. رومانی در سال 2020 توافقنامه‌ای را با یک شرکت دولتی چینی برای دو راکتور هسته‌ای لغو کرد زیرا ترجیح می‌داد با یک متحد ناتو پیش برود. چین و روسیه برای مناقصه‌ای هسته‌ای در جمهوری چک در رقابت بودند، اما دولت در نهایت آنها را از فرآیند اشتراک اسناد رسمی کنار گذاشت و به صراحت گفت که هر دو کشور برای شرکت در مناقصه «دعوت نشده‌اند».
شرکت‌های چینی سرمایه گذاران قابل توجهی در دو پروژه انرژی هسته‌ای در انگلیس هستند. با این حال، در سپتامبر 2021، دولت انگلیس اعلام کرد که در تلاش است تا سهم گروه انرژی هسته‌ای جنرال چین را در یکی از این پروژه‌ها بفروشد. در سال 2019، یک شرکت هسته‌ای آمریکا که توسط بیل گیتس تاسیس شد، اعلام کرد که پس از اعمال محدودیت‌های تجاری بیشتر توسط دونالد ترامپ، رئیس جمهور آمریکا، پروژه ساخت یک راکتور آزمایشی در چین را لغو کرده است.
نتیجه‌گیری
در حالی که جنگ در اوکراین ادامه دارد و غربی‌ها همچنان بر تحریم بیشتر روسیه اصرار می‌ورزند، بخش انرژی در اروپا دچار مشکلاتی شده که به نظر می‌رسد این مشکلات در آینده ادامه داشته باشد و هزینه‌های زیادی برای آنها ایجاد کند. اروپا قصد دارد از سوخت‌های فسیلی رها شود و نفت و گاز روسیه را تحریم کرده که در پی آن باید بسوی استفاده بیشتر از انرژی‌های تجدیدپذیر از جمله انرژی هسته‌ای برود اما در این عرصه هم وابستگی زیادی به روسیه و متحدان آن دارد و با چالش‌های جدی روبروست.
