ولی کالجی
اگرچه یک مسیر جایگزین برای کشورهای محصور در خشکی آسیای مرکزی برای غلبه بر این شرایط، مسیر شرقی- غربی یعنی دریای خزر و در امتداد آن مسیر ریلی باکو- تفلیس- قارص است، اما مسیر جایگزین دیگر نیز مسیر شمالی- جنوبی از طریق بنادر جنوبی ایران در خلیج فارس و دریای عمان خواهد بود که در این بین، بندر چابهار به عنوان تنها بندر اقیانوسی ایران، نزدیک ترین مسیر ارتباطی و ترانزیتی برای کشورهای آسیای مرکزی برای دسترسی به اقیانوس هند و آب های بین المللی خواهد بود.
پروژه ترانزیتی بندر چابهار که موافقتنامه آن در ۲۴ می ۲۰۱۶ میلادی بین هند، ایران و افغانستان امضاء شد، از جمله طرح های ترانزیتی است که در سال های اخیر از سیاست های تحریمی آمریکا از جمله سیاست «فشار حداکثری» سال های ۲۰۱۸ تا ۲۰۲۰ میلادی، مستثنی شده بود.
ازبکستان به عنوان کشوری که با وضعیت «محصور در خشکی مضاعف»ِ(Doubly Landlocked) که بر خلاف چهار کشور دیگر اسیای مرکزی برای دسترسی با آب های آزاد از هر چهار مسیر جغرافیایی باید حداقل از دو کشور عبور کند، طی سال های اخیر توجه زیادی برای الحاق به پروژه ترانزیتی بندر چابهار نشان داده است و در ژانویه ۲۰۲۲ میلادی، قرارداد الحاق این کشور به این پروژه به امضاء رسید. با توجه به این که بیش از ۸۰ درصد صادرات و واردات ازبکستان از سمت شمال یعنی روسیه صورت می گیرد، جنگ اوکراین باعث توجه جدی تر ازبکستان به سایر مسیرهای ترانزیتی از جمله بندر چابهار شده است. اگرچه مسیر ترانزیتی تاشکند- کابل—پیشاور به بندر کراچی پاکستان نیز در دسترس ازبکستان است، اما کوهستانی بودن این مسیر و ناامنی آن، مسیر افغانستان- ایران- هند از طریق بندر چابهار را برای ازبکستان جذاب تر ساخته است.
نقش فعال ازبکستان در مذاکرات صلح طالبان با دولت افغانستان در سال های اخیر و نیز روابط و مذاکرات دولت های ازبکستان و ایران با امارت اسلامی افغانستان تحت کنترل طالبان (بدون شناسایی رسمی) نیز نقش بسیار مهمی در تداوم پروژه ترانزیتی بندر چابهار و الحاق ازبکستان به این طرح با وجچود به قدرت رسیدن طالبان داشته است. ضمن این که طالبان برای افزایش مشروعیت داخلی و خارجی و ارتقاء سطح اقتصادی و رفاهی در داخل افغانستان، به شدت نیازمند اجرایی شدن طرح هایی مانند پروژه ترانزیتی بندر چابهار (ازبکستان- افغانستان- ایران- هند)، خط لوله گاز تاپی (ترکمنستان- افغانستان- پاکستان- هند) و طرح انتقال برق کاسا ۱۰۰۰ (قرقیزستان- تاجیکستان- افغانستان- پاکستان) است.
هند نیز با وجود شک و تردیدهایی که پس از به قدرت رسیدن طالبان در افغانستان برای کنار کشیدن از پروژه ترانزیتی بندر چابهار داشت، به تدریج توانست بر این شک و تردیدها غلبه کرده و نقش مهمی را در تشویق ازبکستان به الحاق به پروژه ترانزیتی بندر چابهار ایفا کند. از دیدگاه هند، پروژه ترانزیتی بندر چابهار رقیب استراتژیک «کریدور اقتصادی پاکستان- چین» است و به همین دلیل هند ساخت بزرگراه زَرنج- دلارام در مرز با ایران را برعهده گرفت که امکان دسترسی به کابل، قندهار، مزار شریف، هرات و قندوز را فراهم می کند و نقش مهمی در دور زدن مسیر ترانزیتی پاکستان دارد.
جنگ در اوکراین و انسداد و محدودیت در مسیر روسیه و مسیر شمالی طرح راه ابریشم چین (ابتکار یک کمربند- یک راه) که موجب توجه بیشتر ازبکستان به پروژه ترانزیتی بندر چابهار شده است، می تواند سایر کشورهای آسیای مرکزی از جمله قزاقستان را نیز به سمت الحاق به این طرح ترانزیتی سوق دهد. بدیهی است که تحقق این امر نیازمند توسعه روابط بین کشورهای آسیای مرکزی با دولت امارت اسلامی افغانستانِ تحت کنترل طالبان خواهد بود که این امر می تواند یکی از پیامدهای ژئوپلیتیکی پیش بینی نشده جنگ اوکراین باشد./ ایراس
