روز گذشته «رام نات کوویند» رئیس جمهوری هند در سفر به ترکمنستان و دیدار با همتای ترکمنستانی خود در کاخ «اوگزهار» در عشق آباد، بر اهمیت بندر چابهار در بهبود و توسعه روابط تجاری هند با کشورهای آسیای میانه تاکید کرد. رهبران دو کشور هند و ترکمنستان در این سفر با امضای ۴ توافقنامه دوجانبه بر اهمیت کریدور نقل و انتقال شمال-جنوب بین المللی و توافقنامه حمل و نقل بین المللی و کریدور ترانزیت عشق آباد تاکید کردند.
این توافق افزایش اتصال در منطقه اوراسیا و همگام سازی آن با سایر کریدورهای حمل و نقل در آن منطقه از جمله کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (INSTC) را ممکن می‌سازد. کریدور بین المللی حمل و نقل شمال-جنوب، یک مسیر باری به طول ۷۲۰۰ کیلومتر است که هند، ایران، آذربایجان و روسیه را از طریق کشتی، راه آهن و جاده به هم متصل می کند و قرار است شمال اروپا را به آسیای جنوب شرقی متصل کند. هدف اصلی INSTC ارائه جایگزینی برای مسیرهای سنتی است که از طریق دریا از طریق کانال سوئز و مدیترانه و دریای بالتیک انجام می شود.
قرارداد عشق آباد چیست؟
قرارداد عشق آباد یک کریدور حمل و نقل و ترانزیتی بین المللی است که حمل و نقل کالا بین آسیای میانه و خلیج فارس را تسهیل می‌کند. در واقع هدف از این توافقنامه توسعه کوتاه‌ترین مسیر تجاری بین کشورهای آسیای میانه و بنادر ایران و عمان است. این قرارداد یک کریدور ترانزیتی در سراسر آسیای میانه و خاورمیانه را از طریق خشکی پیوسته بین قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ایران پیش از رسیدن به خلیج فارس و عمان فراهم می‌کند.
این قرارداد ابتدا بین ایران، ازبکستان، ترکمنستان، عمان و قطر در آوریل ۲۰۱۱ امضا و در سال ۲۰۱۴ با امضای یادداشت تفاهم از آن حمایت بیشتری شد. در این تفاهم‌نامه جنبه‌های مختلف از جمله حقوقی، رویه‌ای، زیرساختی و ترانزیت مورد بحث و بررسی قرار گرفت. اما ورود قزاقستان با گسترش بیشتر آن در آسیای میانه تا مرزهای روسیه و چین بر اهمیت این توافق افزوده است.
بخش حمل و نقل زمینی این قرارداد شامل خطوط ریلی است که از طریق قزاقستان، ازبکستان، ترکمنستان و ایران می‌گذرد، که در این میان خط راه آهن ایران-ترکمنستان-قزاقستان (ITK) مسیر اصلی است. خط راه آهن ITK ترکمنستان را در شمال به «ژان اوزن» در قزاقستان و گرگان در ایران از جنوب متصل می‌کند. پیوند راه آهن ITK که در دسامبر ۲۰۱۴ عملیاتی شد، همچنین بخشی از کریدور حمل و نقل بین المللی شمال-جنوب (NSITC/INSTC) است که توسط هند حمایت می‌شود.
علاوه بر اتصال ریلی ITK، پروژه ریلی دیگر خط ریلی ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان (TAT) است. خط آهن TAT از طریق پیانژ در تاجیکستان، آکینا-اندخوی افغانستان را به آتامورات-امام نظر ترکمنستان متصل می‌کند. ترکمنستان همچنین در TRACECA (کریدور حمل و نقل اروپا-قفقاز-آسیا)، برنامه حمل و نقل بین المللی که شامل اتحادیه اروپا و ۱۴ کشور اروپای شرقی، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی است، حضور دارد.
در واقع ترکمنستان نیز در تلاش است تا موقعیت خود را به عنوان یک قطب مهم ترانزیت و حمل و نقل منطقه‌ای تثبیت کند و در حال حاضر موقعیت جغرافیایی خود را با سایر پروژه‌های ریلی مختلف بهبود بخشیده است که عبارتند از؛ خط ریلی ترکمنستان-افغانستان-تاجیکستان (TAT) از سال ۲۰۱۳، کریدور حمل و نقل افغانستان-ترکمنستان-آذربایجان-گرجستان-ترکیه در سال ۲۰۱۴، راه آهن ایران – ترکمنستان – قزاقستان و همچنین TRACECA (کریدور حمل و نقل اروپا-قفقاز-آسیا) متشکل از اتحادیه اروپا و ۱۴ کشور اروپای شرقی، قفقاز جنوبی و آسیای مرکزی.
کریدوری حیاتی برای دهلی
برخی از کارشناسان معتقدند که استراتژی هند حضور فعال در این کریدور است تا امکان مشارکت در همه ترتیبات اتصال منطقه‌ای که خارج از طرح «ابتکار کمربند و جاده» فراهم شود، در ابتکارات تکمیل کننده INSTC حضور داشته باشد، اهرم‌های پاکستان برای محدود کردن اتصال هند به کشورهای آسیای مرکزی را کاهش دهد و نهایتاً مسیرهای تجاری هند به اتحادیه اروپا هم از نظر هزینه و هم از نظر زمان به صرفه شوند.
قرارداد عشق آباد هند را قادر می‌سازد تا از کریدور حمل و نقل و ترانزیت موجود برای تسهیل تجارت و تعامل تجاری با منطقه اوراسیا استفاده کند. این امر تلاش‌های هند را برای اجرای کریدور حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب (INSTC) برای اتصال افزایش می‌دهد. بنابراین دهلی فرصتی خواهد داشت تا از مسیرهای دریایی مرسوم، ترافیک بار را به مسیرهای زمینی بین قاره‌ای تغییر جهت دهد.
بهره‌برداری از ترمینال چند منظوره در چابهار از جمله طرح هند برای ساخت ۶۱۰ کیلومتر راه آهن شمال به جنوب از چابهار به زاهدان محقق نمی‌شد مگر اینکه هند به سازوکار حمل و نقل به رهبری آسیای مرکزی بپیوندد. کریدور INSTC (راهروی حمل‌ونقل بین‌المللی شمال-جنوب) یک شبکه حمل‌ونقل تجاری چندوجهی است که شامل حمل‌ونقل ریلی، جاده‌ای و آبی از بمبئی در هند از طریق بندرعباس در ایران به مسکو در روسیه است. این مفهوم توسط روسیه، هند و ایران در سپتامبر ۲۰۰۰ برای ایجاد شبکه‌های حمل و نقل بین کشورهای عضو و تقویت ارتباط با منطقه محصور در خشکی آسیای مرکزی آغاز شد.
تدوین سیاست تجارت خارجی هند، ۲۰۱۵-۲۰۲۰، اهمیت کریدور حمل و نقل شمال-جنوب را در گسترش پیوندهای تجاری و سرمایه گذاری هند با آسیای مرکزی برجسته کرده است. چون INSTC انتقال کالا از بمبئی (هند) به بندرعباس (ایران) از طریق دریا، از بندرعباس به بندر انزلی (بندر ایرانی در دریای خزر) از طریق جاده را پیش بینی کرده است. سپس کالاها به آستاراخان (یک بندر دریای خزر در فدراسیون روسیه) از طریق دریای خزر، منتقل و پس از آن به سایر مناطق فدراسیون روسیه و سپس به اروپا توسط راه آهن روسیه منتقل می‌شوند. بنابراین این کریدور می‌تواند ادغام اقتصادی هند با اقتصادهای اوراسیا و سایر کشورهای مناطق اطراف را تسهیل کند.
در حال حاضر، هند مجبور است برای انتقال کالا به روسیه به مسیر دریایی از طریق روتردام به سن پترزبورگ و به طور فزاینده‌ای از طریق چین وابسته باشد. اما INSTC به طور قابل توجهی هزینه حمل و نقل کالا از هند به اوراسیا و مناطق اطراف آن را کاهش می‌دهد، برخی از مطالعات نشان می‌دهد که با INSTC زمان و هزینه ترانزیت کاهش می‌یابد و این امر امکان جابجایی یکپارچه کالا از هند به روسیه و کشورهای اطراف را فراهم می‌کند. برآوردها به گونه‌ای است که این کریدور ۳۰ درصد ارزان‌تر و ۴۰ درصد کوتاه تر از مسیر فعلی از طریق سنت پترزبورگ به مسکو خواهد بود.
اگر هند در مورد توافقنامه مشارکت اقتصادی جامع با اتحادیه اقتصادی اوراسیا مذاکره کند، INSTC به هند کمک می‌کند تا فرصت‌های اقتصادی، تجاری و سرمایه گذاری خود را در این منطقه گسترش دهد چون دسترسی به این بازارها از طریق INSTC آسان‌تر خواهد بود و رقابت‌پذیری تجارت هند را تقویت می‌کند. در واقع، مشارکت هند در پروژه های اتصال اوراسیا تحت توافقنامه عشق آباد به رویکرد پایدارتر به فرآیند ادغام تحت اتحادیه اوراسیا و سازمان همکاری شانگهای (SCO) کمک می‌کند.
همچنین هند یکی از بزرگترین مصرف کنندگان انرژی در جهان است و آسیای میانه منابع طبیعی فراوانی از جمله نفت، گاز طبیعی و اورانیوم دارد که می‌تواند نیازهای انرژی هند را تامین کند. این منطقه همچنین دارای ذخایر فراوانی از نهاده‌های کود مانند پتاس است. قابل ذکر است، زمینه بسیار زیادی برای بهره‌مندی این کشورها از تخصص هند در زمینه فناوری اطلاعات و خدمات مبتنی بر فناوری اطلاعات وجود دارد، چون بسیاری از بخش‌ها به طور فزاینده‌ای خدمات محور می‌شوند و این امر تعامل هند را در راستای سیاست اتصال آسیای میانه عمیق‌تر خواهد کرد.
نقش کلیدی ایران
هند باید دامنه قرارداد همکاری گمرکی خود با ایران را گسترش دهد تا تسهیلات ترانزیتی را از طریق ایران به دریای خزر و سایر کشورهای آسیای مرکزی برساند. رفع تحریم‌های ایران فرصت‌های زیادی را برای سرمایه‌گذاران در تکمیل حلقه‌های مفقوده در INSTC باز کرده است که در گذشته امکان‌پذیر نبود. هند قبلاً پیشنهاد سرمایه گذاری ۱۰۰ میلیون دلاری برای توسعه منطقه آزاد تجاری در ایران، چابهار را داده است و اکنون تمرکز باید بر این باشد که این توسعه سریع تکمیل شود.
قصد هند برای پیوستن به توافقنامه عشق آباد این بود که سیاست نگاه به غرب هند را با سیاست اتصال به آسیای مرکزی هماهنگ کند. الحاق هند به این توافق، گزینه‌های ارتباط هند با آسیای مرکزی را متنوع می‌کند و تأثیر مثبتی بر روابط تجاری و تجاری هند عمدتاً با منطقه آسیای مرکزی خواهد داشت بنابراین نیاز دارد تا با همکاری ایران بتواند به اهداف خود برسد.
هند، ایران و روسیه سه رکن اصلی شبکه عظیم پروژه‌های اتصال شمال به جنوب هستند که سهم بیشتری از مسئولیت را باید به عهده آنها باشد، اما همکاری‌های منظم و پیشرفته بین ۱۴ کشور عضو INSTC باید تسریع شود و همچنین اعضای جدید از منطقه باید تشویق شوند تا به INSTC بپیوندند تا آن را مؤثرتر کنند. بنابراین اولویت‌بندی و شناسایی پروژه‌هایی اعم از احیای مسیرهای قدیمی و ایجاد حلقه‌های مفقوده که از نظر کاربرد در تقویت روابط تجاری و اقتصادی بین کشورها شایسته توجه بیشتر بوده، حائز اهمیت است.
کشورهای عضو باید استراتژی‌های بلندمدت را در سطوح دوجانبه و منطقه‌ای برای رفع تنگناها و تحقق پتانسیل‌های آتی کریدور تدوین کنند. به باور کارشناسان، چالش بزرگ پیش روی کشورهای عضو حفظ شتاب پیشرفتی است که در چند سال اخیر به دست آورده‌اند.
جمع بندی
همانطور که در جریان مذاکرات در پایتخت ترکمنستان ذکر شد، توافق عشق آباد آغازگر ایجاد کریدور حمل و نقل و ترانزیتی است که آسیای مرکزی را با کشورهای خاورمیانه وصل می‌کند و همکاری امیدوارکننده‌ای را با کشورهای جنوب آسیا، آفریقا و آسیا ایجاد می‌کند. این پروژه همچنین برای ارتقای همکاری بین کشورهای شرکت کننده بر اساس شناخت واضح اهداف مشترک و چشم انداز روشن از مشارکت بلندمدت طراحی شده است. در جریان مذاکرات تاکید شد که آینده‌نگری و اراده سیاسی رهبران کشورهای مشارکت کننده، عامل تعیین کننده‌ای در اجرای پروژه خواهد بود.
ایده ایجاد یک کریدور از آسیای مرکزی به خاورمیانه نیز نتیجه طبیعی تلاش‌های چندجانبه با هدف ایجاد زیرساخت‌های حمل‌ونقل و ارتباطات مدرن و برآورده‌کننده نیازهای روز است که سطح جدیدی از اقتصاد و همکاری‌های تجاری بین کشورها و ایجاد انگیزه قوی برای روابط بین منطقه ای در بلندمدت را به ارمغان می‌آورد. یکی دیگر از جنبه‌های مثبت مهم این پروژه این است که انگیزه قدرتمندی به توسعه اقتصادی کشورهای شرکت کننده، ایجاد شغل، ایجاد زیرساخت‌های اجتماعی و صنعتی برای جذب سرمایه گذاری‌های کلان خارجی می‌دهد.
