الوقت- در پی تشدید تنشها بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان در ماههای اخیر که صلح و ثبات منطقه را به خطر انداخته است، روسیه بار دیگر متحدانش را به مسکو کشاند تا بتوانند به راهکاری اساسی برای حل مناقشه قره‌باغ دست پیدا کنند. در نشست سه‌جانبه مسکو که روز پنجشنبه (4 خرداد) بین ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور روسیه، الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان و نیکول پاشینیان، نخست وزیر ارمنستان برگزار شد طرفین موافقت خود را با برقراری صلح پایدار اعلام کردند.
پاشینیان گفت که کشورش و جمهوری آذربایجان بر سر به رسمیت شناختن متقابل تمامیت ارضی به توافق رسیده‌اند و با استناد به این توافق در راستای حل و فصل اختلافات گام برمی‌دارند. الهام علی‌اف نیز گفت:«امکان دستیابی به صلح بین باکو و ایروان وجود دارد، به ویژه که ارمنستان، قره باغ را به عنوان بخشی از سرزمین ما به رسمیت شناخته است». علی‌اف تاکید کرد:«باکو هیچ ادعای سرزمینی علیه ارمنستان ندارد و در حال حاضر فرصت دستیابی به توافق صلح برای دو کشور امکان پذیر است. الزامات جدی برای عادی سازی روابط باکو – ایروان بر اساس به رسمیت شناختن تمامیت ارضی طرفین وجود دارد». علی‌اف گفت که مسئله اصلی این گفتگوها توافق صلح بین دو کشور بوده که باید بر اساس اصول هنجارهای بین‌المللی باشد و هرگونه شرط و شروط درباره قره باغ غیرقابل قبول است. پوتین هم روند مذاکرات مسکو را مثبت ارزیابی کرد و با بیان اینکه وضعیت به سمت حل و فصل پیش می‌رود، گفت:«هنوز سؤالات حل نشده‌ای وجود دارد و ما در این مورد با همکاران آذری و ارمنی خود صحبت کردیم و این مشکلات صرفاً فنی هستند».
به گفته روسها قرار است روز پنجشنبه (11 خرداد) معاونان نخست‌وزیران روسیه، ارمنستان و آذربایجان طی نشستی در مسکو درباره روند عبور و مرور از مرز گفتگو کنند. سفیر جمهوری آذربایجان در فرانسه هم درباره امضای معاهده صلح با ارمنستان ابراز امیدواری کرد که این موضوع در جریان سفر سران باکو و ایروان به مولداوی در تاریخ ۱۱ خرداد انجام شود. سخنگوی وزارت خارجه آمریکا گفت که توافقنامه صلح نهایی بین ارمنستان و جمهوری آذربایجان در حال دستیابی است و واشنگتن آماده است تا به هر دو کشور در دستیابی به اجماع کمک کند.
توافقات مسکو درحالی انجام شد که نخست‌وزیر ارمنستان هفته گذشته گفت که باکو و ایروان تمامیت ارضی همدیگر را به رسمیت شناخته‌اند و در صورتی که آذربایجان به حقوق و امنیت ارمنی‌های ساکن در منطقه قره‌باغ احترام بگذارد، ارمنستان آماده است این منطقه را به عنوان بخشی از سرزمین آذربایجان به رسمیت بشناسد.
همه چیز تحت‌الشعاع گذرگاه لاچین
اگرچه جزئیات بیشتری از توافقات مسکو به بیرون درز نکرده است اما فضای حاکم بر این نشست نشان می‌دهد که مقامات دو کشور بیشتر روی موضوع بازگشایی «گذرگاه لاچین» متمرکز شده بودند که به درگیری لفظی سران دو کشور منجر شد که در نهایت با وساطت پوتین این مجادله فروخوابید. پاشینیان، باکو را به مسدود کردن لاچین و تحت فشار قرار دادن 120 هزار ارمنی ساکن قره باغ متهم کرده است و علی‌اف هم ادعا کرده که هیچگونه محدودیتی برای کمک‌رسانی به این منطقه اعمال نشده است.
آذربایجان با اینکه در نوامبر 2020 بر اساس توافق صلح با میانجیگری روسیه، توانست بخش اعظم قره باغ را پس از سه دهه از ارمنستان پس بگیرد اما با این حال، به حد و ثغور جدید در مرزها راضی نشده و قصد داشت تا سایر مناطق باقی مانده را هم به خاک خود ملحق کند. به همین دلیل باکو در ماههای اخیر برای تحت فشار قرار دادن ارمنستان، گذرگاه لاچین که تنها راه کمک رسانی به منطقه ارمنی‌نشین قره‌باغ بود را مسدود کرد که طی آن 120 هزار ارمنی، با کمبود گاز و مواد غذایی مواجه شدند. پس از آنکه مقامات باکو از مواضع خود عقب‌نشینی نکردند، ارمنستان برای اینکه از اتباع خود در قره باغ حفاظت کند آمادگی خود را برای پس دادن مناطق باقی مانده قره باغ اعلام کرده است.
نگرانی از بدعهدی باکو
برایند تحولات نشان می‌دهد که طی روزهای آینده توافقات صلحی بین ایروان و باکو امضا شود تا شاید پس از سه دهه تشنها در قفقاز پایان یابد، اما نکته نگران کننده این است که آیا آذربایجان به این توافقات پایبند خواهد بود یا مثل گذشته از دل توافقات، طرحهای جدیدی همانند احداث «کریدور زنگه‌زور» را استنتاج خواهد کرد.
علی اف و دیگر مقامات باکو تلاش زیادی کردند تا کریدور زنگه‌زور که متصل کننده نخجوان به خاک اصلی آذربایجان بود را احداث کنند که عملا مرزهای ایران و ارمنستان را به طور کامل قطع می‌کرد، اما به دلیل مخالفت‌های ارمنستان، ایران و روسیه به منصه ظهور نرسید. مقامات روسی و ایرانی، احداث این کریدور را که سبب تغییرات ژئوپلتیکی در قفقاز می‌شود، تحریک‌آمیز اعلام کرده‌اند. زنگه‌زور در توافقات قبلی مطرح نشده بود و این خیال پردازی علی‌اف بود که سعی داشت از فرصت به دست آمده برای اجرای طرحهای تحریک‌آمیز خود استفاده کند. درحالی که بر اساس توافقات انجام شده قرار بود یک مسیر ترانزیتی از خاک ارمنستان برای سهولت تردد از خاک آذربایجان به نخجوان احداث شود اما مقامات باکو آنرا بنابه مصلحت خود تفسیر کرده بودند که در نهایت عملی نشد و به همین دلیل باکو سعی داشت شکست خود را در گذرگاه لاچین جبران کند.
بنابراین، اگر مقامات باکو به توافقات آتی صلح در قره‌باغ پایبند باشند، منطقه هم پس از سه دهه رنگ آرامش به خود خواهد دید اما اگر این بار هم زیاده خواهی‌های آذربایجان ادامه پیدا کند، تنشها در قره باغ تشدید خواهد شد و کشورهای منطقه به خصوص ایران و روسیه سکوت نخواهند کرد. زیرا تاکنون مقامات باکو مدعی بودند که قره‌باغ متعلق به آنها است که باید به سرزمین اصلی بازگردد و احتمالا در توافقات صلح هم این منطقه برای همیشه بخشی از آذربایجان درنظر گرفته شده است، و دیگر لزومی به ادامه تنش‌آفرینی وجود ندارد که پای قدرتهای فرامنطقه ای را به مسائل منطقه باز می‌کند.
اتحادیه اروپا در دو دهه گذشته با ابتکار «مینسک» سعی کرد به جنگ قره باغ پایان دهد اما با وجود برگزاری چندیدن سال مذاکرات نتوانست راه حلی برای کاهش اختلافات پیدا کند و در ماههای اخیر هم دوباره تحرکات خود را افزایش داده و 30 نظر از کارشناسان نظامی خود را به بهانه ایجاد صلح و ثبات در قره باغ، در ارمنستان مستقر کرده است. آمریکا هم که همواره نفوذ در پیرامون روسیه را برای پیشبرد برنامه‌های خود یک فرصت می‌دانست، در صورت تداوم تنشها در قره‌باغ به بهانه کمک به صلح خیز بلندی برای نفوذ در مرزهای جنوبی روسیه برخواهد داشت. این مسئله در زمانی که روسیه و غرب در اوکراین درگیر هستند، فرصت مناسبی است تا با ناامن کردن قفقاز، امنیت مرزهای روسیه را به چالش بکشند.
از آنجا که روسیه در جنگ اوکراین مشغول است، برای حفظ نقش خود به عنوان میانجی با چالش مواجه است در همین حال ایالات متحده و اتحادیه اروپا تلاش‌های خود را برای نزدیک کردن دو طرف انجام داده‌اند. آمریکا و اتحادیه اروپا سعی دارند با ورود به قره‌باغ، اینگونه القا کنند که روسیه در سه دهه گذشته نتوانسته آرامش را در این منطقه برقرار کند و به همین خاطر در یکسال گذشته نشست‌های متعددی در پایتخت‌های غربی بین مقامات ایروان و باکو برگزار شد تا نشان دهند که گره کور صلح در قفقاز جنوبی به دست آمریکا و متحدانش باز شد تا سیاست حفظ صلح روسیه را بی‌اعتبار کنند.
با وجود تحرکات غرب در قفقاز، اما روسیه هر گونه مداخله در جنوب مرزهای خود را برنمی‌تابد و بارها نسبت به آن هشدار داده است. از دیدگاه مسکو، اهداف واقعی واشنگتن و اروپا به هیچ وجه جستجوی مصالحه یا راه‌‌حل‌های متوازن در منطقه نیست، بلکه اقدامات آنها تبلیغی و با هدف بیرون راندن روسیه از قفقاز صورت می‌گیرد. به همین دلیل ولادیمیر پوتین درصدد است تا متحدانش در قفقاز را مجاب کند به کشمکش‌ها پایان دهند تا خیالش از جانب مرزهای جنوبی راحت باشد.
با وجود فضای خوشبینی که در مذاکرات جدید برای ایجاد صلح پایدار در قره باغ کوهستانی حاکم شده است مسئله اساسی در این رابطه حفظ واقعیت‌های تاریخی و ژئوپلتتیکی این منطقه است که نشان داده هرگونه نگاه غیراقع بینانه و یک طرفه برای زیر پا گذاشتن این واقعیات در نهایت همچنان قادر نخواهد بود به صلح فراگیری که بازیگران منطقه ای خواهان آن هستند و پیش‌زمینه پیشرفت و بهره‌برداری‌های اقتصادی طرفین است بیانجامد.
