کریدور شمال-جنوب (INSTC) به عنوان ابتکار عمل بزرگ لجستیکی در اوراسیا، بنادر هند را از خطوط ارتباطات دریایی، ریلی و جادهای به کشورهای اتحادیه اقتصادی اوراسیا متصل میکند. این کریدور سال ۲۰۰۰ به وسیله روسیه، ایران و هند راهاندازی شد، سپس گسترش یافت و چندین کشور دیگر را نیز دربر گرفت. اکنون نیز به دلیل تحولات ژئوپلیتیکی اهمیت راهبردی آن افزایش یافته است.
زمان حمل و نقل میتواند نسبت به مسیر سوئز ۳۰ تا ۵۰ درصد و هزینههای آن در مقایسه با مسیر دریایی سنتی ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش یابد
هرچند کریدور شمال-جنوب به دلیل تنگناهای زیرساختی و موانع بوروکراتیک، هنوز با کانال سوئز یا مسیر دریای شمال قابل رقابت نیست، اما در موقعیتی قرار دارد که به عنوان مسیر تجاری جایگزین اهمیت یابد.
سال ۲۰۲۴ حجم جابجایی بار در کریدور شمال-جنوب با ۱۹ درصد افزایش نسبت به سال ۲۰۱۹، به ۲۶.۹ میلیون تن رسید که ۱۲.۹ میلیون تن آن از راهآهن حمل شد. این میزان در مقایسه با ۵۲۴.۵ میلیون تن عبوری از کانال سوئز یا ۳۷.۸ میلیون تنی بخش روسی مسیر دریای شمال تقریباً ناچیز است.
اما این کریدور مزایای لجستیکی آشکاری دارد، ازجمله:
- فراهم کردن امکان تحویل سریعتر کالاهای هندی به آسیای مرکزی و داخل روسیه
- تسهیل دسترسی مناطق محصور در خشکی روسیه و بلاروس به بازارهای آسیای جنوبی
در این راستا، زمان حمل و نقل میتواند نسبت به مسیر سوئز ۳۰ تا ۵۰ درصد و هزینههای آن در مقایسه با مسیر دریایی سنتی ۲۵ تا ۳۰ درصد کاهش یابد.
تغییر مسیر جریانهای تجاری
اهمیت روزافزون کریدور بینالمللی شمال-جنوب، نشاندهنده نیاز روسیه به تغییر مسیرهای تجاری در پاسخ به تحریمها و تعرفههای سنگین غرب و همچنین کاهش مصرف نفت و گاز در اروپاست. در نتیجه، ساختار صادراتی روسیه در حال گذار از تحول دوگانه است که شامل تنوعبخشی از نظر جغرافیایی و کالاهای تجاری است.
صادرات سنتی هیدروکربن با محصولات مرتبط با انرژی و ارزش افزوده بیشتر مانند پتروشیمی، کود و کالاهای کشاورزی جایگزین میشود که ترانزیت آنها آسان و با الگوهای نوظهور تقاضای جهانی سازگار است. برای نمونه و در اروپا، کودهای روسی تا حدودی جایگزین کاهش تحویل گاز از خط لوله شدهاند. طبق گزارش یوروستات، سهم روسیه در واردات گاز LNG و از خط لوله اتحادیه اروپا بین سه ماهه نخست سال ۲۰۲۱ و سه ماهه دوم سال ۲۰۲۵ به شدت کاهش یافته از ۲۲ به ۱۹ درصد برای LNG و از ۴۸ به تنها ۱۲ درصد به وسیله خط لوله رسیده و در همین مدت، سهم روسیه از واردات کود خارج از اتحادیه اروپا از ۲۸ به ۳۴ درصد افزایش یافته است.
با وجود این، تعرفههای اخیر اتحادیه اروپا بر کودهای نیتروژنی روسیه از ۴۰ تا ۴۵ یورو، ۴۶ تا ۵۲ دلار، به رقم ۳۱۵ تا ۴۳۰ یورو در هر تن در سه سال اخیر افزایش یافته است که این موضوع صادرات به بازار اروپا را از نظر تجاری غیرقابل توجیه خواهد کرد. در نتیجه، انتظار میرود روسیه حجم بیشتری از این محصولات را به سمت خریداران آفریقایی، آسیایی و آمریکای لاتین ارسال کند. هرچند دسترسی به آفریقا و آمریکای لاتین منحصراً از دریا امکانپذیر است، اما کریدور شمال-جنوب مسیر مناسبی را به خلیج فارس و آسیای جنوبی ارائه میدهد. این موضوع قابل توجه است، زیرا بیشتر واحدهای تولید کود روسیه دور از بنادر بالتیک و دریای سیاه واقع شدهاند و مسیر ترانس-ایران را از نظر لجستیکی جذاب میکنند.
در مقابل، وابستگی هند به کودهای روسی به شدت افزایش یافته است. سهم منابع روسی در واردات کود هند در نیمه نخست سال ۲۰۲۵ از سه به ۳۳ درصد افزایش یافته است. براساس اعلام آندری گوریف رئیس انجمن تولیدکنندگان کود روسیه، هند واردات کود خود از روسیه را در نیمه نخست سال ۲۰ درصد افزایش داده و به ۲.۵ میلیون تن رسانده است.
سایر کشورهای صادرکننده نیز در حال استفاده از کریدور شمال-جنوب هستند. ژوئیه ۲۰۲۴، بلاروس پس از ممنوعیت ترانزیت کودهای بلاروس به وسیله لیتوانی و اعمال تحریمها و تعرفههای اتحادیه اروپا، نخستین محموله کود خود را از این کریدور به ایران ارسال کرد.
ترکمنستان نیز احتمالاً از این مسیر استفاده کند، زیرا عشق آباد به دنبال کسب ارزش بیشتر از ذخایر گازی خود با تولید کود و پتروشیمی به جای تکیه صرف بر صادرات گاز از خط لوله است. برای ترکمنستان، ترانزیت از ایران سریعترین دسترسی به بازارهای جهانی ارائه میدهد.
درهمتنیدگی انرژی و امنیت غذایی
ارتباط بین بخش کشاورزی و انرژی گرچه در مقایسه با کودهای نیتروژن یا پتروشیمی کمتر به چشم میآید، اما به همان اندازه مهم است. ساختارهای غذایی و انرژی به شدت در هم تنیده شدهاند. طبق گزارش مشترک سال ۲۰۲۱ سازمان غذا و کشاورزی سازمان ملل متحد و آژانس بینالمللی انرژیهای تجدیدپذیر، تقریباً ۳۰ درصد مصرف انرژی جهانی در بخش های کشاورزی-غذایی رخ میدهد و مصرف انرژی جهانی در این بخش بین سالهای ۲۰۰۰ تا ۲۰۱۸ بیش از ۲۰ درصد افزایش یافته که عمدتاً ناشی از مکانیزاسیون در آسیا و افزایش استفاده از نهادههای انرژیبر مانند کودهاست.
در این راستا، صادرات کشاورزی روسیه به هند سال ۲۰۲۴ تقریباً سه برابر افزایش یافت و به ۳.۴ میلیون تن رسید. گرچه سهم هند در کل صادرات کشاورزی روسیه نسبتاً اندک و کمتر از ۶ درصد است، اما یکی از بازارهای با سریعترین رشد به شمار میرود؛ به طوری که کالاهای کشاورزی در حال حاضر ۴۰ تا ۴۵ درصد از گردش مالی تجاری روسیه در امتداد کریدور شمال-جنوب را تشکیل میدهند. طبق برآوردهای اولیه شرکت مشاوره حمل و نقل و لجستیک روسی N. Trans Lab، این کریدور میتواند ۱۲.۸ میلیون تن کود، تقریباً ۲۰ درصد از تولید روسیه، و ۱۸.۵ میلیون تن محصولات کشاورزی را جابجا کند.
بهره سخن
اهمیت کریدور ترانزیتی شمال-جنوب به عنوان پروژه لجستیکی تأثیرگذار برای روسیه، کشورهای آسیای مرکزی و احتمالاً هند در حال افزایش است. تکامل آن به مسیر تجاری بینالمللی بزرگ به غلبه بر تنگناهای زیرساختی موجود و ایجاد خط آهن یکپارچه در سراسر روسیه، آسیای مرکزی و بنادر اصلی ایران در خلیج فارس بستگی دارد.
این موضوع مستلزم همکاری منطقهای قویتر و پیشبینیپذیری بیشتر در ایران است. بدون کاهش تحریمها ایران، بعید است سرمایهگذاریهای زیرساختی در مقیاس بزرگ محقق شوند. رویکرد محتاطانه هند در قبال گسترش بندر چابهار، نمونه بارزی از این محدودیتهاست.
منبع: راهبرد معاصر
