«علیرضا پیمان‌پاک» معاون وزیر صمت و رئیس سازمان توسعه تجارت، پس از نشست با «آندری اسلپنو» وزیر تجارت اوراسیا که ظهر امروز پنجشنبه برگزار شد، گفت: مذاکرات تجارت آزاد با اوراسیا نهایی شد. وی با بیان اینکه لیست اقلام منفی هم نهایی شد، افزود: طبق موافقتنامه صورت گرفته، تقریبا حدود ۱۰ درصد کالاها در لاین قرمز بوده و ۹۰ درصد از کالاها در توافقنامه منعقد شده با اتحادیه اوراسیا، جزو کالاهای است که وارد لیست سبز شده و تعرفه آنها صفر می‌شود. باتوجه به پاندمی کوید ۱۹، مبادلات تجاری‌مان با ایران بسیار گسترش پیدا کرد و با وجود مشکلات و محدودیت‌های دیگر، در یکسال اخیر ۲۰ درصد افزایش مبادلات تجاری با ایران داشتیم.
اتحادیه اقتصادی اوراسیا توسط شورای عالی اقتصادی اوراسیا به صراحت به منظور تعمیق بیشتر همکاری اقتصادی بین اعضای اوراسیا تأسیس شد. جای تعجب نیست که موضوع رسمی این انجمن ادغام اقتصادی اوراسیا در عصر تغییرات جهانی مانند فرصت‌های سرمایه گذاری جدید بود که بر توسعه استراتژیک در حوزه‌های صنعتی، انرژی، حمل و نقل، مالی و دیجیتال تمرکز داشت.
این اتحادیه متشکل از پنج عضو کامل – روسیه، قزاقستان، قرقیزستان، بلاروس و ارمنستان – است. با این حال ۱۴ کشور هیئت‌هایی از جمله چین، ویتنام و کشورهای آمریکای لاتین به این مجمع اعزام کرده‌اند. تردیدهای زیادی وجود داشت مبنی بر اینکه این روند توسط بسته های تحریمی اعمال شده علیه روسیه توسط غرب جمعی به خطر می‌افتد. شکی نیست که برخی از اعضای اوراسیا – مانند قزاقستان – بیشتر نگران تأثیرات تحریم‌ها هستند. اما حالا پیوستن ایران به منطقه ازاد تجاری با این اتحادیه تا حدودی این تردیدها را از بین می‌برد.
هم مسکو و هم تهران دلایل بسیاری برای ادغام بیشتر ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را دارند. برای ایران، این فرصت دسترسی بهتر به بازارهای اوراسیا و اروپا را فراهم می‌کند. همچنین دسترسی کشورهای عضو EAEU به خلیج فارس و دریای مدیترانه را افزایش می‌دهد. به همین دلیل، مسکو ممکن است یک قدم جلوتر فکر کند
تاثیر رابطه تهران-مسکو
ابراهیم رئیسی، رئیس جمهور ایران، در تاریخ ۲۰ ژانویه ۲۰۲۲ برای دیدار با ولادیمیر پوتین همتای روس خود در مسکو با هدف پیشبرد روابط دوجانبه بین دو کشور در بالاترین سطح سفر کرد. موضوعات مشترک منطقه‌ای و بین‌المللی، مذاکرات وین برای برنامه هسته‌ای ایران و همکاری‌های منطقه‌ای در اوراسیا از جمله محورهای گفت‌وگوی دو رهبر بود. بر خلاف انتظارات و اظهارات مثبتی که پیش از این دیدار مطرح شد، این سفر با اعلام یک توافق راهبردی بزرگ مانند توافقی که یک سال پیش بین چین و ایران انجام شد، به پایان نرسید. با این وجود، این دیدار مذاکرات بین دو طرف را به سطح بالاتری رساند و ادغام اقتصادی ایران در معماری اوراسیای روسیه-چین را تسهیل کرد.
در سال‌های اخیر، هم بهبود روابط تهران و مسکو و هم تمرکز بر مشارکت راهبردی به محور سیاست خارجی ایران تبدیل شده است. علاوه بر تلاش برای تقویت روابط تجاری و اقتصادی – یک اولویت برای ایران تحریم‌شده – ممکن است انگیزه بیشتری به توسعه تعامل نظامی-سیاسی در آینده داده شود. در اکتبر ۲۰۲۱، اینترفاکس به نقل از وزیر امور خارجه ایران، حسین امیرعبداللهیان، اعلام کرد که تهران آماده ایجاد مشارکت استراتژیک با مسکو است و انتظار می‌رود دو طرف در ماه‌های آینده اسناد توافقنامه را امضا کنند.
به گزارش خبرگزاری تاس، هر دو طرف به تکمیل کار بر روی سند همکاری همه جانبه برای یک دوره ۲۰ ساله به توافق رسیده اند. باید توجه داشت که زمان برای هر دو کشور مهم است چون ایران برای غلبه بر تحریم‌های آمریکا، به دنبال توافق مشارکتی با روسیه بوده که مشابه توافق تهران و پکن است. با این حال، دو رویداد مربوط به روسیه و ایران تاثیرگذاری قابل توجهی داشت؛ نخست رزمایش دریایی مشترک روسیه، چین و ایران در اقیانوس هند و دوم روابط ایران با اتحادیه اقتصادی اوراسیا (EAEU) در کنار تحقق کریدور بین المللی شمال-جنوب (INSTC).
در سال ۲۰۱۹، توافقنامه تجارت ترجیحی (PTA) که در سال ۲۰۱۸ بین ایران و اوراسیا امضا شده بود، لازم‌الاجرا شد. این توافق تعرفه‌های کمتری را بر روی ۸۶۲ نوع کالا ارائه می‌کرد که ۵۰۲ نوع آن صادرات ایران به اوراسیا بود. در نتیجه، در دوره بین اکتبر ۲۰۱۹ تا اکتبر ۲۰۲۰، حجم تجارت بیش از ۸۴ درصد افزایش یافت. در اکتبر ۲۰۲۱، ایران و اتحادیه اقتصادی اوراسیا مذاکرات خود را برای ارتقای PTA به توافقنامه تجارت آزاد (FTA) آغاز کردند. پیش‌بینی می‌شود تحقق این امر، حجم تجارت بین ایران و اتحادیه اوراسیا را افزایش خواهد یافت.
هم مسکو و هم تهران دلایل بسیاری برای ادغام بیشتر ایران در اتحادیه اقتصادی اوراسیا را دارند. برای ایران، این فرصت دسترسی بهتر به بازارهای اوراسیا و اروپا را فراهم می‌کند. همچنین دسترسی کشورهای عضو EAEU به خلیج فارس و دریای مدیترانه را افزایش می‌دهد. به همین دلیل، مسکو ممکن است یک قدم جلوتر فکر کند.
مسکو امضای توافقنامه تجارت آزاد با ایران را گامی حیاتی برای ورود ایران به اتحادیه می‌داند. روسیه نگران است که اگر ایران با آمریکا بر سر موضوع هسته‌ای خود به توافق برسد، احتمالا تغییراتی در سیاست ایران به سمت غرب رخ دهد و این منافع روسیه در غرب آسیا را تامین نمی‌کند. به همین دلیل، روسیه به دنبال تسریع ادغام ایران در نهادهای منطقه‌ای اوراسیا باشد.
ورود ایران به اوراسیا یک موقعیت برد-برد برای مسکو و تهران است. روسیه موقعیت ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی خود را در خاورمیانه تحکیم و ایران به روسیه و اروپا ارتباط ریلی خواهد داشت و نفوذ مسکو را در منطقه بیشتر خواهد کرد. با این حال، این هدف نهایی ممکن است هنوز به زمان نیاز داشته باشد و با چالش‌هایی از سوی ایالات متحده و متحدانش در منطقه روبرو شود
گشودن دروازه‌ها برای ایران
پیوستن ایران به سازمان ۹ عضوی شانگهای (SCO) را باید از این منظر نگریست. علاوه بر این، با پیوستن تهران به EAEU، کشورهای همسایه و دوست مانند عراق و سوریه نیز احتمالا به دنبال آن باشند. پس از آن روسیه از طریق ایران به پایگاه نظامی ساحلی سوریه در طرطوس ارتباط مستقیم راه آهن و بزرگراه خواهد داشت. در صورت وقوع بحران در دریای سیاه و مواجهه ناوگان دریایی روسیه با چالش، این امر در سطح لجستیک و عملیاتی به اهداف نظامی آن کمک می‌کند.
در ۲۷ دسامبر ۲۰۲۱، ایران و عراق برای ساخت خط آهنی که هر دو کشور را به هم متصل می‌کند، توافق کردند. این خط آهن ۳۰ کیلومتری از نظر راهبردی برای ایران مهم است چون از طریق راه آهن به عراق و سوریه و سپس به دریای مدیترانه متصل می‌کند. این یک نتیجه برد-برد برای چین و روسیه خواهد بود. یکی که در آن چین از طریق ابتکار کمربند و جاده و روسیه از طریق کریدور حمل و نقلی شمال-جنوب، دسترسی مستقیم راه آهن به دریای مدیترانه خواهند داشت.
این مسیر همچنین با کریدور عرب-مد هند که دهلی را از طریق خطوط راه آهن مختلف امارات، عربستان سعودی و اردن به بندر حیفا اسرائیل متصل می‌کند، رقابت خواهد کرد. بنابراین، برای چین و روسیه، تحکیم موقعیت ژئوپلیتیک و ژئواکونومیک ایران در منطقه گام مهمی است. از دیدگاه روسیه، داشتن یک مسیر زمینی مستقیم از طریق شام به مدیترانه، پایگاه قدرت آن را در سوریه تقویت می‌کند و قدرت نرم آن را از طریق معاملات تجاری و انرژی در کشورهای همسایه گسترش می‌دهد.
به همین دلیل بود که ایران در برابر تحریکات اخیر آذربایجان در مرز ارمنستان محتاطانه عمل کرد. نگرانی تهران این بود که ترکیه از طریق یک “کریدور” احتمالی که از جنوب ارمنستان می‌گذرد، به دریای خزر و آسیای مرکزی دسترسی مستقیم داشته باشد. این به عنوان کریدور میانی مسیر حمل و نقل بین المللی ترانس خزر شناخته می‌شود که اروپا را از طریق ترکیه به آسیای مرکزی متصل می‌کند. برای ایران، این معادل گسترش ناتو در دریای خزر و بیشتر به سمت چین خواهد بود. از این رو، مسیر تجاری غرب به شرق تهدیدی جدی برای ایران و روسیه خواهد بود و آنها را در اوراسیا منزوی می‌کند.
برای ایرانی‌ها، این مسیر نه تنها ایران و روسیه را دور می‌زند، بلکه مسیر تجاری شمال به جنوب را که ایرانی‌ها، روس‌ها و دیگر کشورهای آسیایی راه‌اندازی کرده‌اند، با چالش جدی مواجه می‌کند. بنابراین، ورود ایران به اوراسیا یک موقعیت برد-برد برای مسکو و تهران است. روسیه موقعیت ژئواکونومیکی و ژئوپلیتیکی خود را در خاورمیانه تحکیم خواهد و ایران به روسیه و اروپا ارتباط ریلی خواهد داشت و نفوذ مسکو را در منطقه بیشتر خواهد کرد. با این حال، این هدف نهایی ممکن است هنوز به زمان نیاز داشته باشد و با چالش‌هایی از سوی ایالات متحده و متحدانش در منطقه روبرو شود.
نتیجه
در واقع با توافقنامه تجارت آزاد با اوراسیا، موقعیت ژئوترانزیتی ایران در اوراسیا تثبیت می‌شد و همه مسیرهای ادغام اوراسیا به سمت یک پارادایم جدید ژئوپلیتیک جهانی – و ژئواکونومیک – همگرا شد.
همچنین پیوستن ایران در سازمان شانگهای نیز در همین راستاست، بطوریکه قاسم جومارت توکایف، رئیس جمهور قزاقستان، خاطرنشان کرد که سازمان همکاری شانگهای باید “توسعه اقتصاد کلان منطقه‌ای” را پیش ببرد. این در تلاش سازمان همکاری شانگهای برای شروع استفاده از ارزهای محلی برای تجارت با دور زدن دلار آمریکا منعکس شده است.
