ارمنستان و ایران طی سالیان گذشته و از زمان کسب استقلال این کشور از شوروی سابق، روابط دوجانبه آرام و ملایمی را تجربه کرده اند و با توجه به محدودیت های سیاسی و اقتصادی ایروان خصوصا از زمان جنگ دوم قره باغ در سال ۲۰۲۰، اهمیت ایران برای ارمنستان به عنوان یک همسایه ذی نفوذ در منطقه افزایش یافته است و این کشور تلاش دارد با حفظ مناسبات سیاسی و اقتصادی خود با ایران علاوه بر تامین اهداف تجاری به بازارهای جهانی نیز دست یابد.
در همین راستا در سال ۱۹۹۲ کمیسیون توسعه روابط ایران و ارمنستان و متعاقبا سازمان تجارت و شورای تجارت دو کشور تاسیس شد تا روابط اقتصادی دو کشور بیش از پیش تقویت شود. از طرفی موقعیت جغرافیایی ارمنستان برای دسترسی ایران به کشورهای اروپایی و ضرورت ایفای نقش موثر در منطقه قفقاز جنوبی توجه تهران را به خود جلب کرده است. تشکیل کار گروه های متعدد میان دو کشور در زمینه ساخت لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان، فروش برق ارمنستان به ایران، ساخت خطوط جاده ای و ریلی بین دو کشور، راه اندازی کریدور خلیج‌فارس- دریای‌سیاه و حضور شمار بسیاری از ارامنه در ایران در پی جنگ اول قره باغ (۱۹۹۸-۱۹۹۴) اساس روابط ایران و ارمنستان را تشکیل می‌دهد.
افزون بر این، احداث پل ارس در سال۱۹۹۶ برای برقراری ارتباط زمینی ایران و ارمنستان، ساخت نیروگاه حرارتی در منطقه پوکشین در سال ۲۰۰۵، ساخت جاده مغری- داراوان (در مرز ارمنستان و ایران) در سال۲۰۰۷، افتتاح اولین خط لوله انتقال گاز ایران به ارمنستان در سال۲۰۰۷ و تکمیل آن در سال ۲۰۰۸ از جمله مهم ترین پروژه های میان دو کشور است.
شاید بتوان سرفصل همکاری‌های دوجانبه جمهوری اسلامی ایران و ارمنستان را در بخش انرژی جست‌وجو کرد که تهاتر صادرات گاز ایران در قبال تامین برق از ارمنستان مهم‌ترین آن به شمار می‌رود. بنا بر آمارها هم‌اکنون صادرات برق ارمنستان از طریق دو خط انتقال و به میزان ۲۵۰مگاوات ساعت در ازای صادرات گاز ایران به میزان یک‌میلیون مترمکعب در حال انجام است؛ تبادلی که براساس قراردادهای موجود تا مقیاس صادرات ۶میلیون مترمکعبی گاز به این کشور قابل توسعه و گسترش است.
عضویت هر دو کشور در اتحادیه اقتصادی اوراسیا و نیز قراردادهای تجاری ایروان با اتحادیه اروپا که امکان صادرات مجدد محصولات ایرانی به اروپا را فراهم می‌کند، وجود منطقه آزاد تجاری ارس در مجاورت منطقه آزاد مغری ارمنستان و پایانه مرزی و گمرکی نوردوز در استان آذربایجان‌شرقی از جمله ظرفیت‌ها و مزیت‌های شایان‌توجه ارمنستان از ابعاد اقتصادی و تجاری برای ایران به شمار می‌رود.
امکانات و نیازهای ارمنستان در زمینه‌های انرژی، حمل‌ونقل و موقعیت جغرافیایی این کشور از یک‌سو و موقعیت مناسب ایران در بهره‌برداری از معادن، منابع انرژی غنی و راه های مواصلاتی گسترده از سوی دیگر، ظرفیت‌های مطلوب دو کشور برای گسترش همکاری‌های اقتصادی است. ارمنستان در خشکی محصور و در جنوب قفقاز میان دریای‌سیاه و دریای خزر در مسیر راه اروپا و آسیا قرار گرفته‌است.البته به هر حال به‌نظر می‌رسد که سطح تعاملات اقتصادی این دو همسایه در زمینه‌های گوناگون همچنان قابل توسعه است و شاهد این امر نیاز صنایع ارمنستان به مواد اولیه و انرژی است که فرصت مناسبی را برای شرکت های ایرانی فراهم می آورد.
اخیرا هفدهمین اجلاس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی جمهوری اسلامی ایران و جمهوری ارمنستان نیز برگزار شد و دو کشور سند همکاری برای توسعه روابط در ۱۹ بند را امضا کردند. ابراهیم رئیسی، رئیس جمهوری ایران نیز در دیدار اخیر خود با «مهر گریگوریان» معاون نخست وزیر ارمنستان و رئیس کمیسیون مشترک همکاری‌های اقتصادی دو کشور و هیئت همراه، روابط تهران و ایروان را تاریخی، دوستانه و سازنده دانست و با اشاره به مسائل قفقاز بر اهتمام جمهوری اسلامی ایران نسبت به حفظ ثبات و امنیت این منطقه تاکید کرده است.
وی در ادامه ضمن اعلام حمایت و استقبال از مذاکرات صلح میان ارمنستان و جمهوری آذربایجان، بر اراده و آمادگی جمهوری اسلامی ایران برای تضمین امنیت راهبردی منطقه قفقاز و خطوط قرمز جمهوری اسلامی ایران در این زمینه تاکید کرد.
نگاهی به کارنامه تجاری ایران و ارمنستان
بر اساس آمار رسمی گمرک ایران، طی سال ۱۴۰۱ ارزش صادرات بدون نفت خام و واردات ایران به ارمنستان نسبت به سال۱۴۰۰ به ترتیب با رشد ۷/ ۵۲ درصدی و منفی ۵/ ۳۰درصد همراه بوده است. متوسط رشد سالانه ارزش صادرات ایران به ارمنستان و واردات از کشور مزبور طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب برابر با ۱۸درصد و منفی ۱۱/ ۶درصد بوده است.
بررسی آمار تجارت فی مابین ایران و ارمنستان طی دو سال اخیر نشان می دهد که صادرات ایران به این کشور از سرعت رشد به‌مراتب بالاتری در مقایسه با واردات ایران از ارمنستان برخوردار بوده به نحوی که افزایش مازاد تراز تجاری را نیز به دنبال داشته است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ ارزشی طی ۶ سال مورد بررسی همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال ۱۴۰۱ نیز به حدود ۱/ ۴۵۰میلیون دلار رسیده است.
طی سال۱۴۰۱، مقدار وزنی صادرات بدون نفت خام ایران به ارمنستان نسبت به سال قبل ۴/ ۳۹ درصد افزایش و واردات ایران از ارمنستان نسبت به سال قبل از حیث وزن تقریبا ثابت بوده‌است. متوسط رشد سالانه میزان صادرات و واردات کالایی ایران با ارمنستان طی سال‌های ۱۳۹۶ تا ۱۴۰۱ به ترتیب برابر با ۳/ ۱۳درصد و منفی ۱۳/ ۲درصد بوده است. تراز تجاری ایران با ارمنستان به لحاظ وزنی طی ۶ سال‌منتهی به ۱۴۰۱ همواره به نفع ایران و با مازاد مواجه بوده و در سال۱۴۰۱ نیز به حدود ۵/ ۱میلیون‌تن رسیده‌است.
میانگین قیمت کالاهای وارداتی از ارمنستان ۶برابر میانگین قیمت کالاهای صادراتی ایران به این کشور است که به‌معنای ارزش‌افزوده بالاتر محصولات وارداتی از ارمنستان در مقایسه با کالاهای صادراتی ایران (عمدتا مواد خام و واسطه‌ای) به این کشور است. در سال۱۴۰۱ تعداد ۴۴ردیف تعرفه هشت‌رقمی جدید از ایران به ارمنستان صادرشده که مهم‌ترین آنها شامل خامه شیر، خوراک آبزیان و ورق فولادی بوده‌است. افزایش بیشتر تنوع اقلام صادراتی همراه با بهبود ترکیب کالاهای صادراتی به سمت اقلامی با ارزش‌افزوده بالاتر، در افزایش درآمدهای ارزی ایران اثرگذار خواهد بود.
کشور ارمنستان در سال‌های اخیر روابط تجاری خود اعم از صادرات و واردات را به‌ویژه با کشورهای همسایه خود افزایش داده‌است، به‌طوری‌که در حال‌حاضر روسیه یکی از بزرگ‌ترین شرکای تجاری این کشور است.
سوخت‌های معدنی، روغن‌های معدنی و محصولات حاصل از تقطیر آنها؛ مواد قیری؛ موم‌های معدنی، رآکتورهای هسته‌ای، دیگ‌های بخار و آبگرم، ماشین‌آلات و وسایل مکانیکی؛ اجزا و قطعات آنها، ماشین‌آلات و دستگاه‌های برقی و اجزا و قطعات آنها؛ مواد پلاستیکی چدن، آهن و فولاد و آلومینیوم مهم ترین سرفصل ها در کالاهای وارداتی ارمنستان بوده اند که اتفاقا در بسیاری از این موارد ایران دارای مزیت اقتصادی و صادراتی است.
اتصال ریلی ایران به آذربایجان و ارمنستان و احتمال حذف کریدور زنگزور
ایران علاوه‌بر این که با راه‌اندازی راهگذر«شمال- جنوب» تجارت اورآسیا با کشورهای خلیج فارس و اقیانوس هند را توسعه می‌دهد، سعی دارد از طریق ارمنستان، پل ارتباطی بین شرق با غرب را تقویت کند. ارمنستان به دلیل قرار گرفتن در مسیر دریای سرخ و اروپا، برای ایران اهمیت بسزایی دارد و در ماه های اخیر هم توافقاتی بین تهران- دهلی‌نو و ایروان برای احداث راهگذر اقیانوس هند تا دریای سرخ انجام شده است. هر چند این پروژه هنوز روی کاغذ قرار دارد اما در صورتی که این مسیر ریلی اجرایی شود، به شکوفایی تجارت در منطقه منجر خواهد شد.
از سوی دیگر، ایران درصدد است با اتصال مسیرهای ریلی آذربایجان و ارمنستان به همدیگر علاوه‌بر این که روابط تجاری بین دو کشور را به هم پیوند می‌دهد، خود را به هاب تجارت در منطقه تبدیل کند. از این رو، در ماه‌های اخیر احداث مسیرهای ترانزیتی بین ایران و آذربایجان با جدیت دنبال می‌شود. الهام علی‌اف، رئیس جمهور آذربایجان چندی پیش دستور داد تا منابع مالی لازم برای احداث جاده ترانزیتی اتصال آذربایجان به نخجوان از خاک ایران و همچنین ساخت یک پل روی رودخانه ارس برای اتصال دو کشور اختصاص یابد. همچنین، در اواسط آبان در نشست روسای کمیسیون‌های مشترک اقتصادی ایران و آذربایجان صورت جلسه اجرایی شروع عملیات پل «آغبند» برای تعیین جزئیات اجرایی و صورت جلسه اجرایی عبور مسیر ریلی از خاک ایران در احداث راهگذر ریلی ارس امضا شد.
در تماس تلفنی حسین امیرعبداللهیان وزیر خارجه ایران با جیحون بایراموف، وزیر خارجه آذربایجان هم طرفین از افتتاح فاز اول پل مرزی آستاراچای در آخرین روزهای دسامبر به دلیل اهمیت آن در توسعه روابط تجاری ایران و آذربایجان استقبال کردند.از آن جا که ایران و روسیه قصد تکمیل راهگذر شمال-جنوب را دارند، بخشی از این راهگذر تحت عنوان «رشت- آستارا» به فاصله ۱۶۲ کیلومتری از خاک آذربایجان عبور می‌کند و این خط آهن به توسعه روابط تجاری و کاهش هزینه‌های حمل و نقل در قفقاز نیز کمک شایانی خواهد کرد.با توسعه تبادلات تجاری و اقتصادی از طریق راهگذر استراتژیک شمال – جنوب طبیعتاً تمایل کشورهای مختلف برای شراکت در این پروژه سودآور افزایش خواهد یافت و نقش ارمنستان در تحقق این موضوع کم از جمهوری آذربایجان نیست.
در خصوص کریدور زنگزور نیز باید گفت هنوز هیچ شفافیت اساسی در مورد مسیرها و کشورهای عبوری این کریدور وجود ندارد، زیرا ایران پیش از این مخالفت قاطعانه با افتتاح این کریدور حمل و نقل از طریق بخش جنوبی ارمنستان (منطقه مرزی مغری) به دلیل آسیب به حاکمیت ارمنستان و تقویت محور تورانی پیوند ترکیه با بقیه جهان ترک را اعلام کرده است.
جمع بندی
یکی از مهم‌ترین مسائل در ارتباط با فعالیت‌های مشترک اقتصادی میان دو کشور، وجود یک سیستم حمل‌ونقل کارآمد و مطلوب است. وجود یک شبکه حمل و نقل یکپارچه و به هم پیوسته، شرط ضروری برای مبادلات متقابل ایران و همسایگان شمالی محسوب می‌شود و ارمنستان نیز از این قاعده مستثنی نیست. در این رابطه تقویت خطوط هوایی و استفاده از بنادر دریای خزر و خلیج‌فارس به‌عنوان امری مهم و زیربنایی برای دستیابی به هدف تجارت ۳ میلیارد دلاری میان ایران و ارمنستان به شمار می آید.
هم چنین با توجه به نیاز به توسعه گذرگاه مرزی، با حذف محدودیت‌های ترانزیت و ویزا برای رانندگان، مسافران و تجار، می‌توان در این زمینه با ایجاد شرکت‌های مشترک برای تولید برخی محصولات، ایجاد مراکز اطلاعات تجاری و تولیدی، ارتقای همکاری‌های گمرکی، ایجاد رژیم آزاد تجاری و اعطای وام اعتبار خرید به طرف ارمنی همکاری‌های بازرگانی را گسترش داد. ارمنستان با توجه به منابع و توان فنی برای همکاری با ایران، امکانات مطلوبی دارد. با توجه به مزیت نسبی ارمنستان در برخی صنایع و به‌ویژه صنایع مرتبط با مواد معدنی و صنایع سبک، امکان گسترش مبادلات به خصوص با هدف تکمیل زنجیره های ناقص صنایع این کشور وجود دارد. در این شرایط ایران به دنبال ادامه روابط مسالمت آمیز با کشور آذربایجان نیز هست./ تحلیل بازار
