آینده نامشخص واگنر در خاورمیانه و شمال آفریقا پس از مرگ پریگوژین

در ۲۳ آگوست، یک جت بر فراز کوژنکینو در استان تور روسیه سقوط کرد و یوگنی پریگوژین، رهبر گروه واگنر، دیمیتری اوتکین بنیانگذار و والری چکالوف، رئیس تدارکات کشته شدند.

این حادثه دقیقاً دو ماه پس از آن رخ داد که شرکت نظامی خصوصی واگنر (PMC) علیه رهبری نظامی روسیه و ولادیمیر پوتین، رئیس جمهور آن کشور قیام کرد. از آنجایی که گروه واگنر در سوریه، لیبی، سودان، مالی و جمهوری آفریقای مرکزی مستقر است، حذف ناگهانی رهبر این گروه، کمپین‌های ضد شورش و نفوذ سیاسی روسیه را در وضعیت نامشخصی قرار داده است.

کرملین احتمالاً با قرار دادن نیروهای واگنر تحت نظارت وزارت دفاع روسیه، نگرانی مشتریان واگنر را برطرف خواهد کرد. با این وجود، خاطره شورش واگنر همچنان جایگاه روسیه را به عنوان یک قدرت بزرگ خدشه‌دار می‌کند و مرگ پریگوژین توانایی کوتاه مدت واگنر را برای گسترش به میدان‌های جدید تحت تاثیر قرار می‌دهد.

سوریه

در زمان مرگ پریگوژین، واگنر یک تیپ ۲۵۰ تا ۴۵۰ نفری را در سوریه مستقر کرده بود که تقریبا ۱۰ درصد از نیروهای زمینی روسیه در سوریه را دربر می‌گرفت. این نیروها از ذخایر نفت در منطقه صحرای بادیه سوریه محافظت می‌کردند همچنین واحدهای نخبه ارتش سوریه مانند سپاه پنجم که نقش تاثیرگذاری در نبرد پالمیرا در سال ۲۰۱۶ داشت، را آموزش می‌دادند.

با توجه به قراردادهای واگنر با دولت بشار اسد، که شامل پرداخت سالانه ۹۰ میلیون دلار به واگنر برای حفاظت از ذخایر نفت سوریه و آموزش ارتش آن کشور می‌شود، اخراج نیروهای واگنر می‌تواند عملیات حیاتی روسیه در سوریه را تضعیف کند.

برای به حداقل رساندن اختلالات احتمالی، کرملین اقداماتی را انجام داده است تا عملیات واگنر در سوریه را تحت نظارت وزارت دفاع روسیه قرار دهد.

البته این تلاش‌ها قبل از مرگ پریگوژین آغاز شده بود و علی‌رغم تمامی وعده‌های پوتین به پریگوژین نسبت به خودمختاری فعالیت این گروه در خاورمیانه و آفریقا، وزارت دفاع روسیه روند محدود ساختن این گروه را آغاز کرده بود.

سرگئی شویگو، وزیر دفاع روسیه با استفاده از سرگئی لاوروف، وزیر خارجه و سفارت روسیه در دمشق، دولت سوریه را متقاعد کرد تا از استفاده مستقل نیروهای واگنر از پایگاه هوایی حمیمیم به عنوان تأسیسات تدارکاتی جلوگیری کند.

یانس بک یوکوروف، معاون وزیر دفاع روسیه، ظاهراً خود را به عنوان «متولی» نیروهای واگنر در سوریه معرفی کرده است. با وجود نگرانی‌ها مبنی بر اینکه نیروهای سرکش واگنر ممکن است ترجیح دهند دارایی‌های خود را به ایران تحویل دهند تا وزارت دفاع روسیه، این روند ادغام قرار است در ماه‌های آینده ادامه یابد.

لیبی

در لیبی، گروه واگنر دو هزار جنگجو دارد که از بنادر نفتی مهم آن کشور محافظت می‌کنند و به خلیفه حفتر، فرمانده ارتش ملی لیبی  کمک می‌کنند تا هژمونی خود را بر شرق کشور حفظ کند. مانند سوریه، وزارت دفاع روسیه به دنبال این است که این نیروهای واگنر را زیر چتر خود قرار دهد.

یک روز قبل از مرگ پریگوژین، وزارت دفاع روسیه هیئتی به رهبری یوکوروف را برای دیدار با حفتر در بنغازی اعزام کرد. این هیئت متعهد به همکاری با ارتش ملی لیبی در برابر «تروریسم بین المللی» شد و پیشنهاد آموزش نظامی نیروهای ارتش ملی لیبی را به حفتر ارائه داد.

از آنجایی که واگنر به طور تاریخی آموزش تیراندازی و دفاع هوایی ارتش ملی لیبی را برعهده داشت، پیشنهاد آموزش نظامی یوکوروف به وضوح حوزه منافع واگنر و پریگوژین را هدف قرار می‌داد.

همچنین به دلیل حمایت پریگوژین از سیف‌الاسلام قذافی و  فشار بر ارتش ملی لیبی جهت تسویه بدهی‌های خود، روابط خلیفه حفتر با رئیس گروه‌ واگنر تیره شده بود به همین جهت احتمالا حفتر از دخالت مستقیم وزارت دفاع روسیه و دور زدن واگنر استقبال خواهد کرد.

برکناری فتحی پاشاغا، نخست وزیر سابق لیبی در ماه مه ۲۰۲۳، که روسیه از او به عنوان یک «متحد کننده بالقوه جامعه لیبی» حمایت می‌کرد، روابط مسکو با مقامات مستقر در طرابلس را تضعیف کرده است. این امر می‌تواند کرملین را تشویق کند تا اتکای خود به حفتر را عمیق‌تر کند و نیروهای واگنر را تحریک کند تا در زمان برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری لیبی از جانب روسیه مداخله سیاسی کنند.

آفریقای جنوب صحرا

در جنوب صحرای آفریقا، گروه واگنر عملیات‌هایی را با نظارت دولتی کمتری نسبت به سوریه یا لیبی انجام داده است. بنابراین، کار ادغام اساسی آنها با وزارت دفاع روسیه می‌تواند پیچیده‌تر باشد. همچنین تاریخ روسیه در ایجاد تعادل در روابط با جناح‌های متعدد در درگیری‌های مسلحانه در آفریقا نیز می‌تواند آزادی عمل نیروهای واگنر را محدود کند.

حضور اعلام نشده واگنر در سودان می‌تواند تغییرات شدیدی را در دوران پس از پریگوژین تجربه کند. اگرچه لاوروف در سفر فوریه ۲۰۲۳ خود به خارطوم با ژنرال عبدالفتاح البرهان، فرمانده نیروهای مسلح سودان و محمد حمدان داقلو معروف به حمیدتی، فرمانده نیروهای پشتیبانی سریع سودان دیدار کرد، اما پریگوژین پس از شروع درگیری‌های نظامی داخلی سودان با حمیدتی در آوریل ۲۰۲۳ متحد و همسو شد. پریگوژین ظاهراً موشک‌های زمین به هوا را برای نیروهای پشتیبانی سریع سودان فراهم کرد و در آخرین سفر آفریقایی خود با شمش‌های طلا مُزد دخالت خود را گرفت.

از آنجایی که اقدامات پریگوژین از خط بی طرفی کرملین منحرف شده بود، نیروهای پشتیبانی سریع سودان ممکن است دیگر نتواند به حمایت نظامی روسیه تکیه کنند.

کامرون هادسون، دیپلمات سابق آمریکایی و تحلیلگر سیا اخیراً ادعا کرد که «بزرگترین بازنده جدای از پریگوژین، حمیدتی در سودان است» و عدم قطعیت‌های مربوط به تامین مهمات ممکن است تا حدی توضیح دهنده فشارهای حمیدتی برای برقراری «آتش بس دائمی» در سودان باشد.

حتی اگر واگنر کمک به نیروهای پشتیبانی سریع سودان را تحت نظارت کرملین متوقف کند، احتمالاً به حفاظت از معادن طلا در ۲۰۰ مایلی شمال خارطوم ادامه خواهد داد، زیرا منافع ارزی مهمی را برای اقتصاد روسیه که تحت فشار سنگین تحریمی قرار دارد، فراهم می‌کند.

در جمهوری آفریقای مرکزی و مالی، نیروهای واگنر احتمالاً عملیات‌های معمولی خود را زیر نمای ادغام شده در وزارت دفاع روسیه انجام خواهند داد.

اگرچه فاوستین – آرچانگه توادرا، رئیس جمهور جمهوری آفریقای مرکزی، معاونی را برای دیدار با پریگوژین در اجلاس سران روسیه-آفریقا در سن پترزبورگ که ۲۷ و ۲۸ جولای برگزار شد، منصوب کرد. با این حال ظاهراً به دستور مستقیم پوتین وی از پریگوژین فاصله گرفته بود.

با تمدید دوره ریاست جمهوری وی که از طریق انتخابات بحث برانگیز ۳۰ جولای تضمین شد، توادرا برای حفظ قدرت به خوبی مجهز است زیرا تغییرات ساختار فرماندهی در صفوف واگنر این امر را ممکن ساخته است.

منافع تجاری واگنر در صنایع طلا، الماس، چوب و نوشیدنی جمهوری آفریقای مرکزی احتمالاً تحت نظارت کرملین قرار خواهد گرفت، اما سودآوری آنها نامشخص است زیرا دانش پریگوژین و چکالوف برای دور زدن تحریم‌ها دیگر وجود ندارد.

کمپین ضد تروریسم ضعیف گروه واگنر در مالی به طور بالقوه می‌تواند به دنبال مرگ پریگوژین تقویت شود. در تضاد کامل با اقدامات خود در سودان، دولت روسیه همسویی خود با آسیمی گویتا، رئیس جمهور موقت مالی را به رخ کشیده است و در همین چارچوب تمدید تحریم‌های سازمان ملل علیه حکومت نظامی آن کشور را در ۳۰ آگوست وتو کرد.

از آنجایی که گروه هزار نفری واگنر در مالی از آگوست ۲۰۲۲ در تامین تسلیحات سنگین خود با مشکل مواجه شده است، ادغام در وزارت دفاع روسیه می‌تواند به این گروه در تامین تسلیحات مورد نیاز خود کمک کند.

آسیب دائمی شورش واگنر به اعتبار روسیه

حتی اگر عملیات نظامی واگنر با مرگ پریگوژین مختل نشود، شورش او ضربه جدی به اعتبار روسیه در خاورمیانه و آفریقا وارد کرده است. با آشکار شدن وقایع ۲۳ و ۲۴ ژوئن، اکثر کشورها سکوت کردند یا بیانیه‌های بی‌طرفی صادر کردند و حتی شرکای سرسخت روسیه مانند ایران کودتای پریگوژین را «امور داخلی» خواندند.

رسانه‌های هر دو منطقه افشاگری‌های زیادی را در مورد آسیب‌پذیری فزاینده پوتین منتشر کردند. روسیه تلاش خواهد کرد تا با تشدید اقدامات دیپلماتیک خود در هر دو منطقه و تشدید فعالیت‌های دستگاه رسانه دولتی خود، قدرت نرم آسیب دیده خود را بازیابی کند.

شرکت پوتین در نشست ابتکاری کمربند و جاده چین در اکتبر ۲۰۲۳ به او فرصتی برای تقویت همکاری‌ها با شرکای اصلی روسیه خواهد داد. سفر یوکوروف در ۳۱ آگوست به بورکینافاسو، که شامل بحث در مورد همکاری نظامی بیشتر با روسیه بود، بر انعطاف‌پذیری اتحادهای مبتنی بر همبستگی اقتدارگرایانه این کشور در آفریقا تأکید می‌کند.

هجوم پیام‌های ضد استعماری در کانال‌های تلگرامی روسیه پس از سرنگونی علی بونگو، رئیس‌جمهور گابن در ۳۰ آگوست، نشان می‌دهد که کرملین روایت‌های شاخص پریگوژین را برای کسب قدرت نرم انتخاب کرده است. با این وجود، ابهامات در مورد روابط بلندمدت واگنر با وزارت دفاع روسیه و ناتوانی کرملین در انجام عملیات انکارناپذیر می‌تواند گسترش شراکت‌های امنیتی روسیه را خنثی کند.

درخواست حکومت نظامی نیجر برای دریافت کمک از واگنر در حالی که به دنبال جلوگیری از مداخله نظامی احتمالی جامعه اقتصادی کشورهای غرب آفریقا است، ممکن است آخرین درخواست در نوع خود باشد.

در حالی که پوتین با مرگ پریگوژین امنیت بیشتری دارد، میراث خودخوانده او مبنی بر تبدیل روسیه به یک قدرت بزرگ ضدغربی در دنیای چند قطبی ضربه بزرگی خورده است.