به لحاظ ژئواکونومیکی این توافق برای هر سه کشور مشارکت کننده در آن اهمیت اساسی دارد. برای ترکمنستان از جهت تنوع بخشی به بازار صادرات گاز اهمیت اساسی دارد. زیرا عمده صادرات گاز ترکمنستان در سالهای اخیر به روسیه و چین صورت می‌گیرد در واقع تنها این دو کشور بازار اصلی برای صادرات گاز ترکمنستان به شمار می‌آیند. ذخایر گازی این کشور بیش از ۲۴ تریلیون مترمکعب برآورد شده به همین دلیل همواره بدنبال راهی برای تنوع بخشیدن به مسیرهای صادراتی گاز خود است.
برای ایران نیز از آن جهت اهمیت دارد که با دریافت سهمیه گاز از این خط لوله به عنوان حق ترانزیت، می‌تواند از این گاز در پنج استان شمالی کشور استفاده کند و ضمن صرفه جویی در هزینه‌های انتقال گاز به این استان ها، از مشکلات قطعی گاز در فصل پائیز و زمستان بکاهد.
برای طرف آذربایجان نیز دریافت این گاز در آستارا این امکان را فراهم می کند که بتواند در صورت نیاز بخشی از این گاز را به سایر کشورها صادر کند. زیرا جمهوری آذربایجان نیز یکی از کشورهای صادرکننده گاز به گرجستان و ترکیه به شمار می رود.
بطور کلی استفاده از روش سوآپ یا معاوضه، از مطمئن ترین و کم هزینه ترین روش‌های انتقال انرژی در منطقه و جهان محسوب می شود. بویژه آنکه برای اجرای پروژه سواپ گاز زیر ساخت‌های اقتصادی مرتبط با خطوط لوله گاز وجود دارد و نیاز به سرمایه گذاری جدید نیست. به ویژه در چارچوب همکاریهای منطقه‌ای، ضمن تقویت این زیر ساخت‌ها منافع کشورها را به یکدیگر مرتبط کرده و درنهایت موجب شکوفایی و رونق خواهد بود. بطور کلی این قرارداد را می توان در سه سطح دوجانبه، منطقه ای و بین المللی تحلیل کرد.
الف: در سطح روابط دوجانبه
توافق سواپ گاز درسطح روابط دوجانبه از یکسو موجب کاهش تنش در روابط بین ایران و جمهوری آذربایجان شد و از سوی دیگر زمینه مناسبی را برای حل مشکلات روابط ایران و ترکمنستان درمورد صدور گاز فراهم کرد. این دو موضوع را می توان به شرح زیر مورد توجه قرار داد.
۱- حل مشکلات گازی بین ایران و ترکمنستان
قرارداد واردات گاز ایران از ترکمنستان با حجم سالانه ۸ میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۷۴ بین دو کشور در زمان ریاست جمهوری صفر مراد نیازاف رئیس جمهوری وقت ترکمنستان و مرحوم هاشمی رفسنجانی منعقد شد. پس از تکمیل پروژه لوله گذاری، صادرات گازترکمنستان به ایران از زمستان ۱۳۷۶ آغاز گردید.
به دلیل بروز اختلاف نظر درباره قیمت گاز صادراتی که ترکمنستان خواهان افزایش قابل توجه نرخ صادرات خود بود، روند صادرات گاز به ایران از سال ۱۳۸۶ با مشکلات متعددی روبرو شد. علاوه بر اختلاف نظر بر سر قیمت گاز دریافتی، اعمال تحریم‌های جدید از سوی شورای امنیت علیه ایران، موجب شد ایران نتواند تعهدات خود را در مورد پرداخت به ترکمنستان به موقع انجام دهد. اختلاف بین دو کشور تا آنجا پیش رفت که در زمستان ۱۳۸۶موجب قطع گاز صادراتی به ایران شد و در زمستان سرد سالهای ۱۳۹۳ و ۱۳۹۵ مشکلات متعددی را برای شهرهای شمالی ایران ایجاد کرد. بدهی ایران به طرف ترکمنستان ۶۰۰ میلیون دلار بود که با احتساب سود ان در سررسید به ۲ میلیارد دلار رسید.
به دلیل اختلاف دو کشور با شکایت ترکمنستان به دیوان بین المللی داوری مستقر در سوئیس در نهایت در چهارم تیرماه ۱۳۹۹ رای دیوان سوئیس میزان بدهی قطعی ایران به ترکمنستان را ۲ میلیارد دلار تعیین کرد. اکنون در دوره آقای رئیسی به نظر می‌رسد توافق قبلی در مورد باز پرداخت بدهی ایران در چارچوب وامی با بهره پنج درصد و بخشی از آن در ازاء کالاهای صادراتی ایران به ترکمنستان انجام خواهد شد. این مساله راه را برای همکاریهای جدید بین دو کشور از جمله سواپ گاز به آذربایجان فراهم کرد.
۲- کاهش تنش در روابط ایران و جمهوری آذربایجان
در چند ماه منتهی به آذرماه روابط ایران و جمهوری آذربایجان به دلیل مطرح شدن طرح هایی مبنی بر حذف مرز ایران و ارمنستان و بویژه از زمان دریافت عوارض دلاری از کامیون‌های ایرانی عازم ارمنستان بدون اطلاع قبلی و نیز دستگیری دو نفر از رانندگان کامیون ایرانی توسط پلیس مرزی جمهوری آذربایجان و در مقابل انجام رزمایش نظامی ایران در مناطق شمال غرب کشور، تا حد زیادی روابط دو کشور را دچار تنش کرده بود. ملاقات آقای رئیسی با الهام علی اف در حاشیه نشست سران کشورهای عضو سازمان اکو در عشق آباد و سپس اعلام توافق سه جانبه در مورد سواپ گاز، تاثیر بسیار مثبتی در کاهش تنش‌های موجود بین دو کشور داشت. همچنانکه از آغاز دور جدیدی در مناسبات دو کشور نوید می داد.
ب: در سطح همکاریهای منطقه‌ای
تاثیرات منطقه ای این توافق را می توان در کوتاه مدت و بلند مدت به شرح زیر بررسی کرد.
۱- درکوتاه مدت به دلیل آنکه خط لوله گاز ترکمنستان به سرخس آماده است. همچنین خط لوله ۱۰ کیلومتری سنگر تا رشت و تقویت ایستگاه انتقال گاز رامسر به بهره‌برداری رسیده و خطوط لوله جانبی و ایستگاه‌های تقویت فشار متعددی در شمال کشور طراحی و اجرا شده است. بنابراین برای دسترسی به آستارا و جمهوری آذربایجان نیاز سرمایه گذاری جدید نیست.
۲- اگرچه انتقال پنج تا شش میلیون مترمکعب گاز با توجه به مصرف ۸۵۰ میلیون متر مکعب در روز در ایران، رقم بالایی محسوب نمی شود، اما در صورتی که این همکاریهای بتواند گسترش پیدا کند در بلند حجم مبادلات گاز می تواند به ۸ میلیارد متر مکعب نیز ارتقاء پیدا کند. زیرا خطوط لوله گاز صادراتی از مناطق مختلف آذربایجان به گرجستان و از آنجا به ترکیه نیز می‌تواند ضمن تامین گاز این دو کشور، گاز را در بلند مدت به اروپا نیز برساند.
۲- تاثیر همکاری هایی از این نوع موجب تقویت مناسبات بین کشورهای همسایه و منطقه خواهد شد. زیرا ایجاد منافع مشترک و متقابلا سودمند برای کشورهای منطقه، انگیزه آنها را برای توسعه همکاری‌ها در سایر زمینه‌ها افزایش می‌دهد. بطور کلی ایجاد منافع اقتصادی مشترک موجب رونق و شکوفایی اقتصادی در منطقه و باعث دوام و استحکام روابط سیاسی بین کشورها خواهد شد.
۳-این توافق اگر موجب گسترش صادرات ترکمنستان به آذربایجان و از آنجا به ترکیه و اروپا شود در عمل پروژه جنجالی ترانس خزر مزیت خود را از دست خواهد داد. طی سالهای گذشته اجرای این طرح جنجالی که دو هزار کیلومتر پیش بینی شده است، از یکطرف مستلزم تامین سرمایه گذاری هنگفت و فناوری پیشرفته برای کار گذاری لوله گاز در بستر خزر در عمق ۲۰۰ تا ۳۰۰ متری بوده که تاکنون سرمایه‌گذاران جذب آن نشده‌اند و از طرف دیگر به جهت مشکلات لرزه نگاری در بستر خزر، خطرات جدی برای محیط زیست دریای خزر خواهد داشت. به همین دلیل اجرای آن با مخالفت روسیه و ایران روبرو بوده است. درصورتی که از طریق سواپ گاز میتوان با هزینه بسیار کمتر و بدون صدمه زدن به محیط زیست، امکان صادرات گاز برای ترکمنستان را فراهم کرد.
۴- همراهی روسیه با این توافق نشان دهنده این واقعیت است که باوجود رقابت بین کشورهایی نظیر روسیه، ایران و ترکمنستان که تولید کننده عمده گاز طبیعی در جهان محسوب می شوند؛ در صورتی که توافق‌ها بر اساس ملاحظات و منافع یکدیگر منعقد شوند، خود زمینه ساز همکاریهای بعدی می شود. همچنانکه ترکمنستان با انتقال گاز به استانهای جنوبی روسیه در بخش آسیایی این کشور، به کاهش هزینه‌های ارسال گاز روسیه از مناطق شمالی این کشور به مناطق جنوبی کمک می کند. در مقابل روسیه نیز یا هزینه گاز را می پردازد و یا بجای ترکمنستان گاز به اروپا صادر می کند.
۵- اگر ترکمنستان بتواند با گرجستان درمورد انتقال گاز از طریق ایران و جمهوری آذربایجان و از آنجا به تفلیس به توافق برسد در عمل گرجستان نیز که چند سالی است رویکرد خود را از کشورهای منطقه جدا کرده است به همکاریهای چند جانبه در سطح منطقه باز خواهد گشت.
۶- تامین امنیت برای این پروژه مهم در هر سه کشور تضمین شده است و در صورت گسترش فعالیتها و وارد شدن سایر کشورها به همکاری در خطوط انتقال انرژی می توان امیدوار بود که بحران‌های منطقه قفقاز نظیر قره باغ، آبخازی و اوستیای جنوبی نیز تحت تاثیر همکاریهای منطقه ای کاهش پیدا کند. ضمن انکه سرمایه گذاران بین المللی تنها در شرایطی برای سرمایه گذاری بیشتر ترغیب می شوند که کشورهای منطقه به یک طرح جامع همکاریهای امنیتی دست پیدا کرده باشند.
پ: در سطح بین المللی :
توافق سه جانبه ایران ، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به دلیل آنکه نیازی به مبادلات بانکی ندارد نمونه موفقی از ارتباط با کشورهای همسایه بر اساس تبادلات پایاپای برای مقابله با تحریم‌های آمریکا است. ایران با اتخاذ سیاست تقویت مناسبات با کشورهای همسایه از طریق مبادله کالا با کالا زمینه را برای آغاز فصلی جدیدی از مبارزه علیه تحریم‌ها طراحی کرده است. بازتاب خبر همکاریهای ایران با ترکمنستان و آذربایجان در نشریات آمریکایی و موضع گیری تحلیلگران غربی در این مورد نشان می‌دهد در عمل تهدید‌های آمریکا زمانی که نتواند از طریق نظام بانکداری بین‌المللی محدودیت یا محرومیت برای شرکت‌های طرف همکاری با ایران اعمال کند در نهایت مجبور می‌شود این نوع همکاری‌ها را نادیده بگیرد.
به لحاظ ژئواکونومیکی این توافق برای هر سه کشور مشارکت کننده در آن اهمیت اساسی دارد. برای ترکمنستان از جهت تنوع بخشی به بازار صادرات گاز اهمیت اساسی دارد. زیرا عمده صادرات گاز ترکمنستان در سالهای اخیر به روسیه و چین صورت می‌گیرد در واقع تنها این دو کشور بازار اصلی برای صادرات گاز ترکمنستان به شمار می‌آیند. ذخایر گازی این کشور بیش از ۲۴ تریلیون مترمکعب برآورد شده به همین دلیل همواره بدنبال راهی برای تنوع بخشیدن به مسیرهای صادراتی گاز خود است.
برای ایران نیز از آن جهت اهمیت دارد که با دریافت سهمیه گاز از این خط لوله به عنوان حق ترانزیت، می‌تواند از این گاز در پنج استان شمالی کشور استفاده کند و ضمن صرفه جویی در هزینه‌های انتقال گاز به این استان ها، از مشکلات قطعی گاز در فصل پائیز و زمستان بکاهد.
برای طرف آذربایجان نیز دریافت این گاز در آستارا این امکان را فراهم می کند که بتواند در صورت نیاز بخشی از این گاز را به سایر کشورها صادر کند. زیرا جمهوری آذربایجان نیز یکی از کشورهای صادرکننده گاز به گرجستان و ترکیه به شمار می رود.
بطور کلی استفاده از روش سوآپ یا معاوضه، از مطمئن ترین و کم هزینه ترین روش‌های انتقال انرژی در منطقه و جهان محسوب می شود. بویژه آنکه برای اجرای پروژه سواپ گاز زیر ساخت‌های اقتصادی مرتبط با خطوط لوله گاز وجود دارد و نیاز به سرمایه گذاری جدید نیست. به ویژه در چارچوب همکاریهای منطقه‌ای، ضمن تقویت این زیر ساخت‌ها منافع کشورها را به یکدیگر مرتبط کرده و درنهایت موجب شکوفایی و رونق خواهد بود. بطور کلی این قرارداد را می توان در سه سطح دوجانبه، منطقه ای و بین المللی تحلیل کرد.
الف: در سطح روابط دوجانبه
توافق سواپ گاز درسطح روابط دوجانبه از یکسو موجب کاهش تنش در روابط بین ایران و جمهوری آذربایجان شد و از سوی دیگر زمینه مناسبی را برای حل مشکلات روابط ایران و ترکمنستان درمورد صدور گاز فراهم کرد. این دو موضوع را می توان به شرح زیر مورد توجه قرار داد.
۱- حل مشکلات گازی بین ایران و ترکمنستان
قرارداد واردات گاز ایران از ترکمنستان با حجم سالانه ۸ میلیارد مترمکعب در سال ۱۳۷۴ بین دو کشور در زمان ریاست جمهوری صفر مراد نیازاف رئیس جمهوری وقت ترکمنستان و مرحوم هاشمی رفسنجانی منعقد شد. پس از تکمیل پروژه لوله گذاری، صادرات گازترکمنستان به ایران از زمستان ۱۳۷۶ آغاز گردید.
به دلیل بروز اختلاف نظر درباره قیمت گاز صادراتی که ترکمنستان خواهان افزایش قابل توجه نرخ صادرات خود بود، روند صادرات گاز به ایران از سال ۱۳۸۶ با مشکلات متعددی روبرو شد. علاوه بر اختلاف نظر بر سر قیمت گاز دریافتی، اعمال تحریم‌های جدید از سوی شورای امنیت علیه ایران، موجب شد ایران نتواند تعهدات خود را در مورد پرداخت به ترکمنستان به موقع انجام دهد. اختلاف بین دو کشور تا آنجا پیش رفت که در زمستان ۱۳۸۶موجب قطع گاز صادراتی به ایران شد و در زمستان سرد سالهای ۱۳۹۳ و ۱۳۹۵ مشکلات متعددی را برای شهرهای شمالی ایران ایجاد کرد. بدهی ایران به طرف ترکمنستان ۶۰۰ میلیون دلار بود که با احتساب سود ان در سررسید به ۲ میلیارد دلار رسید.
به دلیل اختلاف دو کشور با شکایت ترکمنستان به دیوان بین المللی داوری مستقر در سوئیس در نهایت در چهارم تیرماه ۱۳۹۹ رای دیوان سوئیس میزان بدهی قطعی ایران به ترکمنستان را ۲ میلیارد دلار تعیین کرد. اکنون در دوره آقای رئیسی به نظر می‌رسد توافق قبلی در مورد باز پرداخت بدهی ایران در چارچوب وامی با بهره پنج درصد و بخشی از آن در ازاء کالاهای صادراتی ایران به ترکمنستان انجام خواهد شد.[۱] این مساله راه را برای همکاریهای جدید بین دو کشور از جمله سواپ گاز به آذربایجان فراهم کرد.
۲- کاهش تنش در روابط ایران و جمهوری آذربایجان
در چند ماه منتهی به آذرماه روابط ایران و جمهوری آذربایجان به دلیل مطرح شدن طرح هایی مبنی بر حذف مرز ایران و ارمنستان و بویژه از زمان دریافت عوارض دلاری از کامیون‌های ایرانی عازم ارمنستان بدون اطلاع قبلی و نیز دستگیری دو نفر از رانندگان کامیون ایرانی توسط پلیس مرزی جمهوری آذربایجان و در مقابل انجام رزمایش نظامی ایران در مناطق شمال غرب کشور، تا حد زیادی روابط دو کشور را دچار تنش کرده بود. ملاقات آقای رئیسی با الهام علی اف در حاشیه نشست سران کشورهای عضو سازمان اکو در عشق آباد و سپس اعلام توافق سه جانبه در مورد سواپ گاز، تاثیر بسیار مثبتی در کاهش تنش‌های موجود بین دو کشور داشت. همچنانکه از آغاز دور جدیدی در مناسبات دو کشور نوید می داد.
ب: در سطح همکاریهای منطقه‌ای
تاثیرات منطقه ای این توافق را می توان در کوتاه مدت و بلند مدت به شرح زیر بررسی کرد.
۱- درکوتاه مدت به دلیل آنکه خط لوله گاز ترکمنستان به سرخس آماده است. همچنین خط لوله ۱۰ کیلومتری سنگر تا رشت و تقویت ایستگاه انتقال گاز رامسر به بهره‌برداری رسیده و خطوط لوله جانبی و ایستگاه‌های تقویت فشار متعددی در شمال کشور طراحی و اجرا شده است. بنابراین برای دسترسی به آستارا و جمهوری آذربایجان نیاز سرمایه گذاری جدید نیست.
۲- اگرچه انتقال پنج تا شش میلیون مترمکعب گاز با توجه به مصرف ۸۵۰ میلیون متر مکعب در روز در ایران، رقم بالایی محسوب نمی شود، اما در صورتی که این همکاریهای بتواند گسترش پیدا کند در بلند حجم مبادلات گاز می تواند به ۸ میلیارد متر مکعب نیز ارتقاء پیدا کند. زیرا خطوط لوله گاز صادراتی از مناطق مختلف آذربایجان به گرجستان و از آنجا به ترکیه نیز می‌تواند ضمن تامین گاز این دو کشور، گاز را در بلند مدت به اروپا نیز برساند.[۲]
۲- تاثیر همکاری هایی از این نوع موجب تقویت مناسبات بین کشورهای همسایه و منطقه خواهد شد. زیرا ایجاد منافع مشترک و متقابلا سودمند برای کشورهای منطقه، انگیزه آنها را برای توسعه همکاری‌ها در سایر زمینه‌ها افزایش می‌دهد.[۳] بطور کلی ایجاد منافع اقتصادی مشترک موجب رونق و شکوفایی اقتصادی در منطقه و باعث دوام و استحکام روابط سیاسی بین کشورها خواهد شد.
۳-این توافق اگر موجب گسترش صادرات ترکمنستان به آذربایجان و از آنجا به ترکیه و اروپا شود در عمل پروژه جنجالی ترانس خزر مزیت خود را از دست خواهد داد. طی سالهای گذشته اجرای این طرح جنجالی که دو هزار کیلومتر پیش بینی شده است، از یکطرف مستلزم تامین سرمایه گذاری هنگفت و فناوری پیشرفته برای کار گذاری لوله گاز در بستر خزر در عمق ۲۰۰ تا ۳۰۰ متری بوده که تاکنون سرمایه‌گذاران جذب آن نشده‌اند و از طرف دیگر به جهت مشکلات لرزه نگاری در بستر خزر، خطرات جدی برای محیط زیست دریای خزر خواهد داشت. به همین دلیل اجرای آن با مخالفت روسیه و ایران روبرو بوده است. درصورتی که از طریق سواپ گاز میتوان با هزینه بسیار کمتر و بدون صدمه زدن به محیط زیست، امکان صادرات گاز برای ترکمنستان را فراهم کرد.
۴- همراهی روسیه با این توافق نشان دهنده این واقعیت است که باوجود رقابت بین کشورهایی نظیر روسیه، ایران و ترکمنستان که تولید کننده عمده گاز طبیعی در جهان محسوب می شوند؛ در صورتی که توافق‌ها بر اساس ملاحظات و منافع یکدیگر منعقد شوند، خود زمینه ساز همکاریهای بعدی می شود. همچنانکه ترکمنستان با انتقال گاز به استانهای جنوبی روسیه در بخش آسیایی این کشور، به کاهش هزینه‌های ارسال گاز روسیه از مناطق شمالی این کشور به مناطق جنوبی کمک می کند. در مقابل روسیه نیز یا هزینه گاز را می پردازد و یا بجای ترکمنستان گاز به اروپا صادر می کند.
۵- اگر ترکمنستان بتواند با گرجستان درمورد انتقال گاز از طریق ایران و جمهوری آذربایجان و از آنجا به تفلیس به توافق برسد در عمل گرجستان نیز که چند سالی است رویکرد خود را از کشورهای منطقه جدا کرده است به همکاریهای چند جانبه در سطح منطقه باز خواهد گشت.
۶- تامین امنیت برای این پروژه مهم در هر سه کشور تضمین شده است و در صورت گسترش فعالیتها و وارد شدن سایر کشورها به همکاری در خطوط انتقال انرژی می توان امیدوار بود که بحران‌های منطقه قفقاز نظیر قره باغ، آبخازی و اوستیای جنوبی نیز تحت تاثیر همکاریهای منطقه ای کاهش پیدا کند. ضمن انکه سرمایه گذاران بین المللی تنها در شرایطی برای سرمایه گذاری بیشتر ترغیب می شوند که کشورهای منطقه به یک طرح جامع همکاریهای امنیتی دست پیدا کرده باشند.
پ: در سطح بین المللی :
توافق سه جانبه ایران ، ترکمنستان و جمهوری آذربایجان به دلیل آنکه نیازی به مبادلات بانکی ندارد نمونه موفقی از ارتباط با کشورهای همسایه بر اساس تبادلات پایاپای برای مقابله با تحریم‌های آمریکا است. ایران با اتخاذ سیاست تقویت مناسبات با کشورهای همسایه از طریق مبادله کالا با کالا زمینه را برای آغاز فصلی جدیدی از مبارزه علیه تحریم‌ها طراحی کرده است. بازتاب خبر همکاریهای ایران با ترکمنستان و آذربایجان در نشریات آمریکایی و موضع گیری تحلیلگران غربی در این مورد نشان می‌دهد در عمل تهدید‌های آمریکا زمانی که نتواند از طریق نظام بانکداری بین‌المللی محدودیت یا محرومیت برای شرکت‌های طرف همکاری با ایران اعمال کند در نهایت مجبور می‌شود این نوع همکاری‌ها را نادیده بگیرد./ ایراس
